Κάποτε ένας «τρανός», θαμών περιωπής στον χώρο της λογοτεχνίας, με αποκάλεσε «θάφτρια γυναικών» με αφορμή την αρνητική κριτική μου για το μυθιστόρημα μιας αξιαγάπητης ώριμης συγγραφέως, την οποία και ο ίδιος αγαπούσε.
Μάλλον είχε άδικο, γιατί έχω την τύχη να μην ασχολούμαι επαγγελματικά με την ταφή, είτε γυναικών είτε ανδρών. Για βιβλία γράφω, ούτε για γυναίκες ούτε για άνδρες. Αλλά είχε και δίκιο, καθώς με τα χρόνια διαπιστώνω ότι οι πιο ανεπιφύλακτα θετικές βιβλιοκριτικές μου αφορούν έργα ανδρών συγγραφέων. Προφανώς δεν συμπαθώ τους άνδρες περισσότερο από τις γυναίκες. Τα αυτονόητα στις μέρες μας πρέπει πάντοτε να αποσαφηνίζονται.
Οφείλω επιπροσθέτως να διευκρινίσω ότι αναφέρομαι σε νεότερους πεζογράφους και όχι σε καταξιωμένους, οι οποίοι έχουν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, δηλαδή είτε δίκαια είτε άδικα, κριθεί. Αναμφίλεκτα μεταξύ των ξεχωριστών ελληνικών λογοτεχνημάτων αστραποβολούν έξοχα βιβλία κυριών, τις οποίες έχω εκθειάσει εκτενώς και κατ’ επανάληψη. Θα κάνω λόγο, λοιπόν, για νεότερους πεζογράφους, όχι με βάση την ημερομηνία γέννησης, αλλά με βάση το πόσα βιβλία έχουν ήδη δημοσιεύσει.
Ολο σκέρτσο και νάζι
Οπως έχω ξαναγράψει, ένα βασικό γνώρισμα της γυναικείας γραφής είναι το ιδίωμα της ανηλικότητας. Καθώς οι ηρωίδες ανατρέχουν στην παιδική τους ηλικία, μοιάζουν να βυθίζονται στην αμβλύνοια, υιοθετώντας ένα χαζοχαρούμενο ιδιόλεκτο, που δήθεν αποπνέει σκέρτσο και νάζι. Παιδιαρίζουν ασύστολα, απορούν εκστατικά, σε κατάσταση αφασίας, ανακαλύπτουν έμφοβες έναν κόσμο γεμάτο αδιέξοδα και απρόσμενες εκπλήξεις. Στην ουσία δεν μνημονεύουν το παρελθόν τους, αλλά μετενσαρκώνονται στον ανήλικο εαυτό τους. Αμεση συνέπεια αυτής της γενετικής μετάλλαξης είναι μυθιστορήματα σφύζοντα από γελοιότητες, κλισέ και παιδιάστικα κλαψουρίσματα.
Ενα σύνηθες γνώρισμα της κακής εκδοχής της γυναικείας γραφής είναι και η εμμανής, έως αυτοεξόντωσης, εντρύφηση στον θηλυκό ψυχισμό.
Οι συγγραφείς βάζουν τις ηρωίδες τους να αυτοαναλύονται ανηλεώς, να γίνονται κομμάτια από αγιάτρευτα τραύματα, να σκιαμαχούν με δυναστικά μητρικά φαντάσματα, να θρηνούν χαμένες αγάπες, να μεμψιμοιρούν με ολοφυρμούς, να θριαμβεύουν στην αυτολύπηση.
Το οξύμωρο είναι πως μέσα από το τόσο ντροπιαστικό ψυχικό σακάτεμα και τη νοσηρή προσκόλληση σε ένα διαρκώς διερευνώμενο εγώ, οι συγγραφείς τις φαντάζονται να αναδύονται αγέρωχες και άτρωτες, πάνοπλες. Από την άλλη, ο αναγνώστης έχει υποστεί ένα ακόμη βιβλίο για τα ανήκουστα δεινά που επισωρεύει στις αφηγήτριες η γυναικεία τους ψυχοπαθολογία.
Θυματοποίηση
Υπάρχουν, ωστόσο, μαχητικές γυναίκες. Εκείνες κάνουν αντίσταση. Στην πατριαρχία, πού αλλού; Εχουν βαλθεί να χειραφετηθούν και είναι πολύ θυμωμένες. Μες στον αχό της φεμινιστικής τους παραζάλης, ξεχνούν πως συχνά οι ίδιες με τη στάση τους, η οποία κλυδωνίζεται μεταξύ θυματοποίησης και επίθεσης, διαιωνίζουν τα πατριαρχικά απολιθώματα που πολεμούν. Νιώθοντας αδικημένες σε ανδροκρατούμενες δομές, είτε στη δουλειά είτε στο σπίτι, δεν δυσκολεύονται να εντοπίσουν τον εχθρό που ποθούν.
Οι άνδρες τις ταπεινώνουν, αμφισβητούν τα δικαιώματα του φύλου τους, ερεθίζουν τις ανασφάλειές τους, τις πρήζουν στο «mansplaining», κυρίως όμως τις εγκαταλείπουν. Ετσι προκύπτει το εξαίσιο αμάλγαμα φεμινισμού και αισθηματολογίας. Διότι πέρα από φαλλοκράτες, οι άνδρες αποδεικνύονται και πολυγαμικοί, ενώ οι μαινάδες είναι κατά βάθος πολύ ευαίσθητες. Μολονότι ο εχθρός απωθείται με προαιώνιο μένος, τελικά πάντοτε φεύγει μακρύτερα από το επιθυμητό. Πώς να κλαψουρίζεις για πληγές όταν εκλείπει εκείνος που τις προκάλεσε; Αλλά και πάλι, η αυτολύπηση είναι απόλαυση παντός καιρού.
Συγγραφή και έμφυλα στερεότυπα
Ολα αυτά τα αναφέρω στο μέτρο που καταστρέφουν μια μυθοπλασία, σε σημείο να καταντά διάγγελμα ή ψυχαναλυτική συνεδρία. Γενικεύοντας, τα αναφέρω επίσης διότι διαπιστώνω ότι επιμένουν να βαραίνουν τα βιβλία πολλών γυναικών πεζογράφων, που περιχαρακώνουν τις αφηγήσεις τους σε έμφυλα στερεότυπα. Οσες, δε, επιχειρούν να μιμηθούν ανδρικά ηχοχρώματα, καταλήγουν να διηγούνται σε ένα ύφος που θυμίζει παρενδυσία στο ανάποδο. Αντιθέτως, πολλοί άνδρες συγγραφείς καταφέρνουν να αποδώσουν δίχως παραφωνίες γυναικείες φωνές και ιδιοσυγκρασίες.
Και αίφνης εμφανίζεται ένα βιβλίο πρωτότυπο, αινιγματικό, με σκοτεινό χιούμορ. Μιλάω για το απολαυστικό «Sha la la» (Loggia, 2024), το πρώτο βιβλίο της Δήμητρας Παναγιωτοπούλου (Κομοτηνή, 1968). Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί και το «Χωλ» (Κείμενα, 2024), το καθηλωτικό οικιακό θρίλερ της Κατερίνας Χανδρινού, η οποία έπειτα από τρία βιβλία κέρδισε επάξια την αναγνωστική και κριτική προσοχή. Ανάλογη προσοχή αξίζει και η κλειστοφοβική νουβέλα «Αγνωστες λέξεις» (Πόλις, 2025) της Σοφίας Αυγερινού, μιας έμπειρης μεταφράστριας με μέριμνα για την ηχητική της γλώσσας. Επειδή, όμως, δεν έχω τη δυνατότητα εποπτείας του συνόλου της εκδοτικής παραγωγής, θα μείνω σε αυτά τα βιβλία, παραθεωρώντας αναπόφευκτα και άλλα που διαφοροποιούνται μες στην απεραντοσύνη της γυναικείας γραφής.
Στον αντίποδα των νεότερων γυναικών συγγραφέων μαζεύονται αρκετά ανδρικά ονόματα, τα έργα των οποίων αναζωογονούν δυναμικά τη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία. Μιλάω για τον Χρήστο Αρμάντο Γκέζο, τον Δημήτρη Τανούδη, τον Χρυσόστομο Τσαπραΐλη, τον Δημήτρη Καρακίτσο, τον Χάρη Καλαϊτζίδη, τον Αντώνη Πάσχο και οπωσδήποτε τον Γιάννη Νικολούδη. Οι νέοι αυτοί πεζογράφοι, εξαιρετικά διαφορετικοί μεταξύ τους, διαθέτουν προσωπικό ύφος, μυθοπλαστική δεξιότητα, αναγνωστική παιδεία, επεξεργασμένες ιδέες και εμμονές και, το σημαντικότερο, πολλά εφόδια για τη συγγραφική δουλειά.
Οπως και να ’χει, η λογοτεχνία παραμένει γυναικεία υπόθεση. Συγκριτικά με τους άνδρες, οι γυναίκες γράφουν περισσότερο, διαβάζουν περισσότερο, αγοράζουν συνεπώς περισσότερα βιβλία, ενώ πλειοψηφούν στα σεμινάρια δημιουργικής γραφής και στις βιβλιοφιλικές εκδηλώσεις. Εδώ η ποσότητα κατατροπώνει την ποιότητα. Σε κάθε περίπτωση, η γυναίκα αποδεικνύεται στυλοβάτης της λογοτεχνίας.
Οι γυναίκες γράφουν περισσότερο, διαβάζουν περισσότερο, πλειοψηφούν στα σεμινάρια δημιουργικής γραφής και στις βιβλιοφιλικές εκδηλώσεις. Εδώ η ποσότητα κατατροπώνει την ποιότητα.
Η επιβολή του φύλου
Δεν είμαι σε θέση να κάνω ούτε κοινωνιολογική ανάλυση ούτε μελέτη του φύλου. Απλώς παρατηρώ ότι σε σχέση με τους νεότερους άνδρες συγγραφείς, οι γυναίκες υστερούν. Δεν ξέρω γιατί. Αλλωστε τα βιβλία με ενδιαφέρουν. Και από τα βιβλία που διαβάζω, συχνότερα εκτιμώ ανδρικές υπογραφές. Από την άλλη, το βιβλίο είναι ο συγγραφέας του. Οι μειονεξίες που διακρίνω στη γυναικεία γραφή δεν γίνεται να θεωρηθούν άσχετες με την επιβολή του φύλου στη γραφή. Σε αντίθεση με τις γυναίκες συγγραφείς, οι άνδρες δεν διακατέχονται από την ανάγκη να γράψουν «ανδρικά». Απ’ όσο γνωρίζω, κανένας συγγραφέας δεν έχει αποδοκιμαστεί για την ανδρική του γραφή.
Σε αντίθεση με τις γυναίκες συγγραφείς, οι άνδρες δεν διακατέχονται από την ανάγκη να γράψουν «ανδρικά». Απ’ όσο γνωρίζω, κανένας συγγραφέας δεν έχει αποδοκιμαστεί για την ανδρική του γραφή.
Επειδή, όμως, η απόσχιση από τη γυναικεία αλληλεγγύη μπορεί ενίοτε να εκληφθεί σαν έγκλημα καθοσιώσεως, κλείνω συμβιβαστικά, θυμίζοντας ότι ένα καλό βιβλίο κρίνεται πρωτίστως από τον συγγραφέα του και δευτερευόντως από τον αναγνώστη.
