«Δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο… και το…» απαντούσε πολλές φορές ο Τζον φον Νόιμαν, αφήνοντας ένα τρανταχτό γέλιο. Ο κορυφαίος μαθηματικός του 20ού αιώνα μπορεί να μην είχε απαντήσεις για όλα, π.χ. για τη διαφορά ανάμεσα στον Θεό με το σύμπαν, ήταν όμως η προσωπικότητα και τα επιτεύγματά του στα οποία η Ρούλα Πατεράκη βρήκε το περιεχόμενο για να δώσει νέο νόημα στην «ψυχορραγούσα» τέχνη του θεάτρου.
Γύρω από τη μυθική μορφή της επιστήμης και τη μυθολογία της προόδου έπλασε έναν ήρωα, τον «Αμλετ της επιστήμης», όπως λέει, γράφοντας το πρωτοποριακό έργο «Sillilab: No Difference Between Ho Ho Ho!!!», που σκηνοθετεί και χορογραφεί στο ΚΘΒΕ για να παρουσιαστεί σε πανελλήνια πρώτη στο πλαίσιο των 60ών Δημητρίων του Δήμου Θεσσαλονίκης.
Στη δεύτερη κρατική σκηνή όπου επιστρέφει, μετά τη σκηνοθεσία του «Blasted/ Και εσαρώθησαν» της Σάρας Κέιν το 2013, οι πρόβες, παρά τη θλίψη για τον θάνατο του ηθοποιού, σκηνοθέτη και συγγραφέα Κοσμά Φοντούκη, φίλου και συνεργάτη της που συμμετείχε στην παράσταση, ήταν σε εντατικούς ρυθμούς ώστε το κείμενο να αναδυθεί επί σκηνής με έναν καινοτόμο μηχανισμό όπου έμψυχα και άψυχα τρέχουν ταυτόχρονα.
Πιστεύω ότι το θέατρο έχει ανάγκη από ένα περιεχόμενο το οποίο δεν είναι απαραίτητο να συμβαδίζει με την εποχή μας, αλλά να παρακολουθεί τη ροή του πολιτισμού.
«Ο βαθμός της συμφιλίωσης με την τέχνη σου είναι ένα πράγμα: της ωριμότητας του έργου σου και του εαυτού σου. Αυτό στο θέατρο, δυστυχώς, δεν εξαρτάται μόνο από σένα. Είναι μια συλλογική-συνεργατική διαδικασία με πρωτοστάτη τον ηθοποιό, όπου οι στόχοι του ενός να διασταυρώνονται με τον άλλον σε μια κοινή κατεύθυνση», επισημαίνει στην «Κ». Στο προκλητικό εγχείρημα η Ρούλα Πατεράκη θα δώσει τον καλύτερό της εαυτό, όπως έκανε πάντα, αλλά τώρα ένας λόγος παραπάνω, γιατί, όπως λέει, «είμαι στα τελευταία χρόνια της ζωής μου και –ποιος ξέρει– θα προλάβω να κάνω κάτι άλλο μετά από αυτό;».
Ανθρωπος vs μηχανής
Στο νέο της έργο, μέσα από το «δράμα» μιας ιδιοφυΐας που υπήρξε «Αρμαγεδδών» για την ανθρωπότητα, αναμετριέται με την τεχνολογική εξέλιξη, φέρνοντας σε αντιπαράθεση τον άνθρωπο με τις μηχανές, το παρελθόν και το μέλλον. Το έργο βιογραφεί τα τρία τελευταία εφιαλτικά λεπτά της ζωής του Νόιμαν στο νοσοκομείο, όπου πέθανε από καρκίνο στον εγκέφαλο το 1957 σε ηλικία 54 ετών, μολυσμένος, ενδεχομένως, από τη ραδιενέργεια. «Αγαπούσα πάντα τα μαθηματικά, τη φυσική, τη βιολογία. Η πρόταση του διευθυντή του ΚΘΒΕ, Αστέρη Πελτέκη, να κάνω κάτι διαφορετικό ήρθε σε μια περίοδο της ζωής που πιστεύω ότι το θέατρο έχει ανάγκη από ένα περιεχόμενο το οποίο δεν είναι απαραίτητο να συμβαδίζει με την εποχή μας, αλλά να παρακολουθεί τη ροή του πολιτισμού», λέει.
«Το θέατρο για μένα όπως είναι σήμερα έχει παλιώσει γιατί εξακολουθεί να πατάει πάνω στις ίδιες ιστορίες, στους ίδιους μύθους σερβιρισμένους με διαφορετικές μορφές. Στη γέννησή του είχε άλλο μεγαλείο, άλλη οντότητα, διαφορετικό στόχο. Με την ανάδυση όμως άλλων τεχνών, ειδικά των παραστατικών, επόμενο ήταν να πεθαίνει. Οι παραστάσεις πια, όσο ωραίες κι αν είναι, παραμένουν αναμασημένες. Αν όμως το θέατρο έχει ένα λόγο ύπαρξης, θεωρώ σκόπιμο τα κλασικά κείμενα που ανεβαίνουν να μην αλλάζουν μόνον ως προς τη μορφή, αλλά και ως προς το περιεχόμενο», υποστηρίζει. «Από την αναλογική όμως περάσαμε στην ψηφιακή εποχή. Τα μοντέλα της αναλογικής εποχής δεν ισχύουν πια… Βιώνουμε το απρόβλεπτο. Από τότε που βγήκε το αμερικανικό όνειρο, πήγαινες ξυπόλυτος στην Αμερική και τελείωνες ως Ελον Μασκ. Το θέατρο αυτά δεν μπορούσε να τα παρακολουθήσει. Η τεχνολογία τρέχει με διαβολική ταχύτητα. Κι εμείς από καταναλωτές, γινόμαστε θεατές».
Οθόνη στον πρώτο ρόλο
Προτείνει γι’ αυτό ένα έργο για τη μαθηματική επιστήμη που δημιουργεί συναισθήματα, φιλοδοξίες, αντιφάσεις και μπαίνει στα συντρίμμια του εγκεφάλου ενός από τους μεγαλύτερους επιστήμονες του 20ού αιώνα. «Κι όμως, αυτό ήταν το μεγαλύτερο μυαλό, ο εξυπνότερος άνθρωπος μια ιδιοφυΐα του περασμένου αιώνα για κάποιους μεγαλύτερη από τον Αϊνστάιν, τον Οπενχάιμερ τον Φέρμι και άλλους».
Στο ρόλο του Νόιμαν τοποθετεί μια τεράστια οθόνη με οπτικοακουστικό υλικό που δραματοποιεί ή οπτικοποιεί τους συνειρμούς ενός «ανορθολογικού, παράφρονος κατ’ ουσίαν λόγω της ασθένειας» επιστήμονα, στα τρία προθανάτια λεπτά. Οι οπτικές εικόνες (video art σχεδιασμένο από τον Γιάννη Πούλκα) είναι «η μισή παράσταση. Δείχνουν κάθε πτυχή του Νόιμαν», διευκρινίζει η σκηνοθέτις. Στην οθόνη εναλλάσσονται τοπία στο Λος Αλαμος, ένα καμπ όπου έγινε η συναρμολόγηση της βόμβας, τα «μανιτάρια» των εκρήξεων, κι άλλες εικόνες που «παραπέμπουν στους σύγχρονους πολέμους», παρατηρεί η κ. Πατεράκη.
Κάτω, η πρόζα σε διάδραση με πρόσωπα του οικογενειακού και επαγγελματικού περιβάλλοντος, η μητέρα, η σύζυγος, η κόρη (έφυγε από τη ζωή το περασμένο καλοκαίρι σε ηλικία 90 ετών), συνεργάτες, επιστήμονες του περασμένου αιώνα.
Στην οθόνη οι μηχανισμοί του χωροχρόνου αλλάζουν, η μουσική του Γιώργου Χριστιανάκη ντύνει το οπτικοακουστικό υλικό μεταφέροντας την ατμόσφαιρα της εικόνας και της σκηνικής δράσης από ανθρώπους-μηχανές της πρώτης γενιάς ηλεκτρονικών υπολογιστών. «Είναι ανθρωπισμένες μηχανές οι οποίες μπορεί να λένε σημαντικά πράγματα αλλά μιλούν χωρίς συνείδηση», εξηγεί η κ. Πατεράκη.
«Στο σύστημα του κειμένου και της παράστασης οι μηχανούλες τίποτα δεν ξέρουν, αλλά και όλα τα ξέρουν μέσα από την επιμόρφωση που έχουν δεχθεί από τους ανθρώπους. Στην πορεία αλλάζουν. Κάποιες γίνονται AI, με συνείδηση όμως ανθρώπινης διάστασης, και μπαίνουν πια σε μετα-ανθρώπινη κατάσταση, όπου η ΑΙ μπορεί να είναι φιλική αλλά και εχθρική για τον άνθρωπο».
Το καλό και το κακό
Το «Sillilab» (laboratory, εργαστήρι) εκ του Silliman (σειρά διαλέξεων που έδωσε ο Νόιμαν) βασισμένο σε υπαρκτά πρόσωπα, πραγματικά αλλά και επινοημένα γεγονότα, με ένα υπόγειο χιούμορ, συνθέτει το πορτρέτο ενός ορθολογιστή επιστήμονα πάνω στον οποίο «συνυπάρχουν η καλοσύνη και η κακία». «Εκτός από υπερδιάνοια ο Ουγγροεβραίος Νόιμαν, που έγινε Αμερικανός 100%, ήταν και απάνθρωπος. Βασάνιζε τις γυναίκες του, ήταν φιλοπόλεμος, γεράκι, συμμετείχε στο σχέδιο Μανχάταν, δούλεψε στο Λος Αλαμος, για την κατασκευή της βόμβας που έριξαν στο Ναγκασάκι και στη Χιροσίμα, για τους πυρηνικούς εξοπλισμούς που απειλούν την ανθρωπότητα. Στο τέλος, αυτός ο σπουδαίος εγκέφαλός του χαώθηκε. Το βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρον κι όταν μπορώ να θεατροποιήσω κάτι που με συνεπαίρνει, ξαναγεννιέται μέσα μου η αγάπη μου για το θέατρο».
Η παράσταση «Sillilab: No Difference Between Ho Ho Ho!!!» κάνει πρεμιέρα στις 31 Οκτωβρίου στο Θέατρο Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών του ΚΘΒΕ.
