Μιχάλης Μιχαηλίδης
Η τελευταία πλεκτάνη
εκδ. Νεφέλη,
2025, σελ. 678
Ο Σαβίριν Ροντιόν Αντόνοβιτς είναι ένας πάρα πολύ τυχερός άνθρωπος. Υπό τη σκέπη του πατέρα του, διαπρεπούς γιατρού, περνάει ακηλίδωτος τα χρόνια που ακολούθησαν την Οκτωβριανή Επανάσταση μέχρι τον θάνατο του Στάλιν το 1953. Το μυθιστόρημα του Μιχάλη Μιχαηλίδη επιμερίζεται σε τέσσερα κεντρικά κεφάλαια, που αντιστοιχούν στο διάστημα 1950-1953. Ωστόσο, η αφήγηση διαγράφει ένα τεράστιο χρονικό άνυσμα, με αναφορές που οπισθοδρομούν ακόμη και στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο πατέρας του Σαβίριν δυσκολεύεται να ξεπεράσει τα τσαρικά μεγαλεία. Το ίδιο και ο Σαβίριν, εξέχων γιατρός επίσης, ο οποίος, ανεπίδεκτος καθώς ήταν για σοσιαλιστική αναμόρφωση, παρέμεινε ένας αστός διανοούμενος.
Στο βιβλίο εκδιπλώνεται ένα εμβριθέστατο χρονικό της δικτατορίας του Στάλιν, ένα ιλιγγιώδες ανάπτυγμα των αιματοβαμμένων οραμάτων της παράνοιας του πατερούλη. Ο Σαβίριν παρουσιάζεται εχέφρων, στα όρια της δειλίας, μανιώδης αναγνώστης και επιρρεπής σε ονειροφαντασίες. Συχνά ένιωθε ότι «έπρεπε να υπερβεί τον βραδυφλεγή και άτολμο εαυτό του. Οτι έπρεπε να μην ακινητοποιηθεί από την υπερτροφική λογική του και την αναιμική αποφασιστικότητά του». Μια φιλήδονη κομμουνίστρια του λέει κάποια στιγμή: «Εχεις κόκαλα από ζάχαρη».
Ο Μιχαηλίδης ποτέ δεν επαναλαμβάνεται. Κάθε του μυθοπλασία μοιάζει ξέχωρη με το υπόλοιπο έργο του. Βέβαια, τα δεσπόζοντα χαρακτηριστικά της πεζογραφίας του, η σχολαστικότατη οργάνωση της αφήγησης, η επιτήδεια κλιμάκωση της πλοκής, ο αφανής χειρισμός του λόγου, τα υπονομευτικά σκιαγραφήματα και ο φαρμακερός σαρκασμός βρίσκονται πάντοτε σε ισχύ. Γιατί, όμως, να ασχοληθεί με τη Σοβιετική Ενωση; Ως γνωστόν, κάθε συγγραφέας που καταπιάνεται με το παρελθόν μιλάει αναπόφευκτα για το παρόν. Πιθανότατα τον Μιχαηλίδη δεν απασχολούν τέτοια σοφίσματα. Αλλωστε δεν γράφει για τον Στάλιν ούτε για τον Πούτιν, αλλά για τον Σαβίριν, έναν χαρακτήρα, η κύρια ιδιότητα του οποίου είναι η συγγραφική. Επαινώντας τρία δοκίμιά του για την υγειονομική περίθαλψη, ένας αξιωματούχος του κόμματος αποφαίνεται: «Δεν ξέρω αν σου το έχουν πει, αλλά θα μπορούσες να είσαι σπουδαίος μυθιστοριογράφος». Μετά την περιοδεία του στην επαρχία, στην ενδοχώρα του προλεταριάτου, ο Σαβίριν γράφει ένα ακόμη υγειονομικό βιβλίο αμφίβολης αξιοπιστίας, καθότι βασισμένο στις σημειώσεις ενός υπεραισιόδοξου Αμερικανού, αυτοεξόριστου στον σοσιαλιστικό παράδεισο. Συν τοις άλλοις, το 1938, την εποχή του Μεγάλου Τρόμου, ο Τζον Σκοτ υπέγραφε την αλληλογραφία του με ονόματα ηρωίδων του Ντοστογιέφσκι.
Ο Σαβίριν άρχισε να κρατάει ημερολόγιο το φθινόπωρο του 1917 και συνέχισε μέχρι το 1953. Οταν ζοριζόταν, κλεινόταν στη σοφίτα του διαμερίσματός του και ανέτρεχε στα εννιά τετράδια του ημερολογίου, κατρακυλώντας σε έναν αφηγημένο, συνεπώς μυθοπλαστικό κόσμο. Θα μπορούσε το ημερολόγιο του Σαβίριν να ταυτιστεί με το μυθιστόρημα του Μιχαηλίδη; Οχι ακριβώς. Το μυθιστόρημα θεμελιώνεται σε εκτενείς συζητήσεις, σε διαλογικά μέρη αποδοσμένα σε ελεύθερο πλάγιο λόγο, σε διαρκείς χρονολογικές μετατοπίσεις και πάμπολλες πραγματολογικές λεπτομέρειες, που υπερβαίνουν τα όρια ενός ημερολογίου. Ο Μιχαηλίδης αναπλάθει σε μορφή μυθιστορήματος το υποτιθέμενο ημερολόγιο του Σαβίριν, αναδεικνύοντάς τον σε δυνάμει μυθιστοριογράφο.
Η σκευωρία
Ο Σαβίριν γίνεται μυθοπλάστης το 1952, όταν ο Στάλιν στήνει τη σκευωρία περί γιατρών – δολοφόνων, μια δήθεν σιωνιστική συνωμοσία με στόχο τη σοβιετική ηγεσία, βάσει της οποίας χιλιάδες γιατροί, Εβραίοι κυρίως, διαπομπεύτηκαν και φυλακίστηκαν. Ζώντας υπό τον φόβο των τερατωδών εκκαθαρίσεων, ο Σαβίριν συνθέτει νοερά ένα παρανοϊκό κατηγορητήριο εναντίον του εαυτού του, ένα σύμφυρμα από «αστραφτερές βλακείες», με την ελπίδα πως θα εξασφαλίσει μια σφαίρα στο πίσω μέρος του κεφαλιού, γλιτώνοντας τον διασυρμό μιας δημόσιας ακροαματικής διαδικασίας. Για τη σύνθεση του κατηγορητηρίου καταφεύγει σε ένα βιβλίο επικίνδυνης φαντασίας, στα «Πρωτόκολλα των σοφών ανδρών της Σιών». Φανταζόταν να μεταφέρει στους ανακριτές τη βεβαιότητά του ότι «ο Τιμονιέρης είναι Εβραίος βασιλιάς», «ο βασιλιάς του Ισραήλ», μουρμουρίζοντας «σαν αφιονισμένος καλόγερος» ότι στο πρόσωπο του Στάλιν «τα πρωτόκολλα έχουν επιβεβαιωθεί πλήρως».
Ο Μιχαηλίδης έχει καταβάλει ανυπολόγιστο κόπο για τη σύνθεση του μυθιστορήματος, αλάνθαστου γλωσσικά χάρη στη δική του αποκλειστικά διόρθωση. Μεταξύ των εκπληκτικών επιτευγμάτων του ξεχωρίζει η διαπλοκή των διαφορετικών χρόνων που εγκιβωτίζει η αφήγηση. Καθηλώνουν, επίσης, οι απρόσμενες διαρρήξεις της σοφίτας από παραισθήσεις και εφιάλτες. Σε έναν από αυτούς ο Σαβίριν αντικρίζει το φάντασμα του νεκρού πατέρα του. Ηταν 1953, ο Στάλιν δεν ζούσε πια, αλλά ο Σαβίριν παρέμενε δεσμώτης ενός απέθαντου πατέρα, που έδινε «δοκιμασμένες συμβουλές» στον ονειροπαρμένο γιο.
