«Ο πυρήνας της κριτικής είναι η αξιολόγηση, κάτι που φυσικά δεν συνεπάγεται τη χονδροειδή απλούστευση ενός “ναι” ή “όχι”. Οι κριτικοί βιώνουν ιδιαίτερη ευχαρίστηση όταν ακούν αναγνώστες που δεν είναι βέβαιοι αν πρέπει να εκλάβουν μια συγκεκριμένη κριτική ως θετική ή αρνητική».
Richard Brody, «In defence of the traditional review», The New Yorker, 24 Ιουλίου 2025.
«[Το μυθιστόρημα], όπως και η Πηνελόπη, ξηλώνει τη νύχτα το πέπλο που ύφαναν τη μέρα οι θεολόγοι, οι φιλόσοφοι, οι σοφοί».
Μίλαν Κούντερα, Η τέχνη του μυθιστορήματος, μτφρ.: Γ. Χάρης, Εστία, 2023.
Τα δύο αποσπάσματα, αμφότερα από δοκίμια, συνδιαλέγονται γόνιμα. Ο Ρίχαρντ Μπρόντι μιλάει για τη χαρά της αμφιθυμίας, την ιδιότυπη απόλαυση του κριτικού όταν ο αναγνώστης αδυνατεί να διακρίνει αν μια κριτική είναι εγκωμιαστική ή απορριπτική. Ο Μίλαν Κούντερα, από την πλευρά του, αποτυπώνει την ουσία του μυθιστορήματος ως μόνιμου «ξηλώματος» των βεβαιοτήτων που οικοδομούν οι θεσμοί της σκέψης. Οι δύο παρατηρήσεις υποδηλώνουν ότι τόσο η κριτική όσο και η λογοτεχνία δεν υπηρετούν την επικύρωση θεσφάτων, αλλά την αμφισβήτησή τους, οδηγώντας τον αναγνώστη στην ανοιχτή περιοχή του αβέβαιου.
Η κριτική έχει πυρήνα την αξιολόγηση· δεν είναι όμως αναγκασμένη να εκφυλιστεί σε ένα απλοϊκό «ναι» ή «όχι». Αντιθέτως, συχνά εργάζεται σε μια μεταιχμιακή ζώνη, όπου η αποτίμηση παραμένει ανοιχτή, αμφίσημη, σχεδόν αντιφατική. Οταν ο αναγνώστης δεν μπορεί να αποφανθεί αν η κριτική εγκωμιάζει ή απορρίπτει, αυτό δεν συνιστά αποτυχία αλλά επίτευγμα: η πολυπλοκότητα του έργου μεταδίδεται χωρίς να συρρικνωθεί σε ένα δίπολο.
Ο κόσμος ως ερώτημα
Η αναβολή της τελικής απόφανσης δεν μειώνει τη δύναμη της κριτικής· αντιθέτως, θέτει τα θεμέλια της κατανόησης. Οπως γράφει ο Κούντερα, το μυθιστόρημα δεν προσφέρει απαντήσεις αλλά μαθαίνει τον αναγνώστη να αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως ερώτημα. Η κριτική που αποφεύγει το τελεσίδικο συμπέρασμα δεν παραιτείται από την ευθύνη της· συνιστά γνωσιολογικό μιθριδατισμό: μας εξοικειώνει στο ενδιαίτημα της αμφισημίας, σε τρόπους να το κατοικούμε, να το θεωρούμε δομικό στοιχείο της νόησης.
Οταν ο αναγνώστης δεν μπορεί να αποφανθεί αν η κριτική εγκωμιάζει ή απορρίπτει, αυτό δεν συνιστά αποτυχία, αλλά επίτευγμα: η πολυπλοκότητα του έργου μεταδίδεται χωρίς να συρρικνωθεί σε ένα δίπολο.
Η θέση αυτή μας περνάει στα ενδότερα. Το «de gustibus non est disputandum» εξωθείται στα όριά του. Η αισθητική εμπειρία δεν μπορεί να εξαντληθεί στην υποκειμενικότητα του «γούστου». Η αμφισημία προάγει τη μεθοδική αναζήτηση, όπου η αξία του έργου τέχνης βρίσκει ερείσματα πέρα από την προσωπική ευφορία ή απαρέσκεια (μια έκφανση του «κιτς», σε όρους Κούντερα) και εισέρχεται στην επικράτεια του καθολικού, εκεί όπου το έργο νομιμοποιείται όχι μόνο ως ιδιωτικό βίωμα, αλλά ως συμμετοχή σε έναν κοινό κόσμο νοημάτων (κατά Κούντερα, στο ευάλωτο και ευμετάβλητο πεδίο της Κεντρικής Ευρώπης).
Εδώ, η αμφιθυμία του αναγνώστη –η γόνιμη ταλάντωσή του ανάμεσα στο κριτικό «ναι» ή «όχι»– βρίσκει εκλεκτικές συγγένειες σε αυτό που ο Καντ περιέγραψε ως «αρμονικό παιχνίδισμα» φαντασίας και νόησης. Οταν στο αισθητικό φαινόμενο οι δύο αυτές δυνάμεις τίθενται σε ελεύθερη αλλά συντονισμένη «διαβούλευση», το αποτέλεσμα δεν είναι ιδιωτική εντύπωση αλλά εμπειρία που αρχίζει να θεμελιώνεται στις κοινές γνωστικές μας δεξιότητες. Η αμφισημία της κριτικής δεν ακυρώνει την αξιολόγηση· την εδραιώνει σε στέρεο έδαφος, εκεί όπου το αισθητικό δεν είναι καπρίτσιο αλλά κοινό κτήμα, μια πρόσκληση στην καθολικότητα.
Κι εδώ συναντιούνται Καντ και Κούντερα. Το «αρμονικό παιχνίδισμα» των γνωστικών δυνάμεων, που ανοίγει τον δρόμο για την «αντικειμενικότητα» της αισθητικής κρίσης, δεν έρχεται σε αντίθεση με τη γιορτή της αβεβαιότητας του Κούντερα· τη φωτίζει από άλλη οπτική. Για τον Καντ, το ωραίο δεν είναι ωραίο επειδή εμπίπτει σε καθολικό κανόνα· είναι ωραίο επειδή ενεργοποιεί σε κάθε άνθρωπο τις ίδιες δυνάμεις –τη φαντασία και τη νόηση– σε δημιουργικό συντονισμό. Αυτή η «καθολικότητα χωρίς κανόνα» είναι μια μορφή αβεβαιότητας, αφού δεν ερείδεται σε κάποια έννοια αλλά σε ένα «sensus communis», που συνέχει την ανθρωπότητα.
Ο Κούντερα, από την άλλη, βλέπει στο μυθιστόρημα την τέχνη της αποδόμησης των βεβαιοτήτων, της αναβολής κάθε οριστικής απάντησης. Στο καντιανό σχήμα, αυτή η γιορτή της αβεβαιότητας δεν σημαίνει χάος αλλά καταστατική μορφή αρμονίας που γεννιέται από την αναστολή της απόφανσης. Ο αναγνώστης απολαμβάνει το έργο, όχι επειδή του δίνει έτοιμες απαντήσεις, αλλά επειδή του επιτρέπει να βιώσει τη διαδικασία του ερωτήματος ως κοινό τόπο εμπειρίας.
Ετσι, η αισθητική θεωρία του Καντ και η λογοτεχνική πρακτική του Κούντερα συγκλίνουν: η αισθητική εμπειρία αξιώνει καθολική συμφωνία, όχι επειδή είναι βέβαιη, αλλά επειδή η αβεβαιότητά της συνιστά κοινό τόπο.
Απόλαυση και μέθη
Η Φλοράνς Νουαβίλ (Μίλαν Κούντερα – «Γράψιμο… Τι ιδέα κι αυτή!», μτφρ. Γ. Χάρης, Εστία, 2025) το διατυπώνει καίρια: «Η απουσία νοήματος και βεβαιότητας μπορεί να οδηγήσει σε απόλαυση, ακόμη και σε μέθη!». Η παρατήρηση αναδεικνύει πώς η αναβολή της ετυμηγορίας μετατρέπεται σε πηγή ευφορίας. Αντί η αβεβαιότητα να βιώνεται ως έλλειμμα, ανάγεται σε μηχανισμό διάρρηξης γενικεύσεων και απλοποιήσεων: ανακάλυψη ότι το ανοιχτό, το ασταθές, το αενάως μεταβαλλόμενο μπορεί να μας ενώνει και να μας συγκινεί βαθύτερα από κάθε τελεσίδικη απόφαση.
Επομένως, η λογοτεχνική κριτική δεν αστοχεί όταν αφήνει χώρο στην αμφισημία. Δείχνει ότι η αξιολόγηση δεν είναι μονοσήμαντη απόφανση αλλά αντιληπτικός μηχανισμός, που κορυφώνεται όχι στο δεδομένο αλλά στο ερώτημα. Και η λογοτεχνία επιτελεί την ίδια λειτουργία: όπως η Πηνελόπη ξηλώνει ό,τι ύφανε τη μέρα, έτσι και το μυθιστόρημα ακυρώνει τις βεβαιότητες που εγκλωβίζουν την αντίληψη στα σάβανα έτοιμων σχημάτων.
Επομένως, η γιορτή της αβεβαιότητας δεν είναι παραίτηση στο παράλογο αλλά άνοιγμα σε βαθύτερη, κοινή εμπειρία.
Η γιορτή της αβεβαιότητας δεν είναι παρά η τέχνη του μυθιστορήματος.
