Μεγάλωσαν στα χρόνια της ανεξαρτησίας, βρέθηκαν να κρατούν όπλο για να υπερασπιστούν την πατρίδα τους. Με δική τους επιλογή. Η Γελιζαβέτα Ζαρίκοβα, ο Αρτέμ Τσαπάι και ο Βαλέρι Πούζικ δεν ανήκαν ποτέ στον κόσμο του στρατού. Η ζωή τους ήταν συνυφασμένη με τη λογοτεχνία, τη μουσική και την τέχνη. Ομως η ρωσική εισβολή τούς έφερε στην πρώτη γραμμή, μετατρέποντας την εμπειρία τους σε μαρτυρία μιας γενιάς που δεν είχε το περιθώριο να μείνει αμέτοχη.
Και οι τρεις μεγάλωσαν σε μία εποχή που έμοιαζε με αβέβαιο μεταίχμιο για τη χώρα – από τη μία η κατεύθυνση που θα πάρει η Ουκρανία μετά την Ανεξαρτησία του 1991 και από την άλλη ο τρόμος της μετέπειτα ρωσικής εισβολής και η υπαρξιακή αγωνία.
Το βίωμά τους δεν είναι μόνο μία ιστορία πολέμου, αλλά η αντανάκλαση μιας κοινωνίας που κατάλαβε βιαίως ότι η ελευθερία δεν είναι δεδομένη – χρειάζεται υπεράσπιση, ακόμη και με το πιο βαρύ τίμημα.
Υπαρξιακή απειλή – Ευγνωμονούμε όσους μας στηρίζουν. Αλλά δεν πολεμάμε για λογαριασμό κανενός. Πολεμάμε για την ανεξαρτησία μας. Δεν θέλουμε να ξαναγυρίσουμε υπό ρωσική κυριαρχία. Αρτέμ Τσαπάι
Ενας ειρηνιστής στη μάχη
Ο Αρτέμ Τσαπάι, συγγραφέας και μεταφραστής με έντονο αναρχικό στίγμα, δεν έκρυβε ποτέ τον φιλειρηνισμό του. Είχε μεταφράσει Γκάντι και είχε γράψει για τον μη βίαιο αγώνα. «Μέσα σε λίγες ώρες, στις 24 Φεβρουαρίου 2022, συνειδητοποίησα ότι σε περιπτώσεις σαν κι αυτή, καμία συλλογή υπογραφών δεν θα βοηθήσει, καμία απεργία πείνας δεν θα βοηθήσει», λέει σήμερα. Οσα ζει τα τελευταία 3,5 χρόνια τον έκαναν να αμφισβητήσει την αξία των θεωρητικών βεβαιοτήτων.
Η αφήγησή του ξεκινάει με εκείνο το ξημέρωμα στο Κίεβο. «Ξυπνήσαμε από τον ήχο των εκρήξεων. Είχαμε ετοιμάσει ήδη κάποιες τσάντες επειδή η κυβέρνηση μας είχε προειδοποιήσει, αλλά δεν πιστεύαμε ότι είναι δυνατόν να συμβεί. Δεν πιστεύαμε ότι θα γίνει εισβολή σε μια χώρα με ΙΚΕΑ και McDonald’s». Η οικογένεια έφυγε από τη χώρα βιαστικά· ο ίδιος έμεινε. «Οι πρώτοι που έτρεξαν να καταταγούν ήταν οι απλοί άνθρωποι – εργάτες, οδηγοί, αγρότες. Ως αναρχικός και αριστερός, δεν ήθελα να χρησιμοποιήσω το προνόμιό μου για να αποφύγω αυτό που έκαναν εκείνοι. Να πω ότι εγώ είμαι συγγραφέας, μεταφραστής, άρα ξεχωριστός. Οχι. Είμαστε όλοι ίσοι».
Δεν είχε προηγούμενη στρατιωτική εμπειρία. «Ολοι εμείς που πολεμάμε δεν το θέλαμε ποτέ. Μας επιβλήθηκε από την εισβολή». Η έως τώρα εμπειρία του συμπυκνώνεται στο βιβλίο «Ordinary People Don’t Carry Machine Guns». Ανακαλεί τα πρώτα του συναισθήματα: πίστευε ότι θα είναι κάτι σύντομο. «Σκεφτόμουν το προηγούμενο της Φινλανδίας, όταν ο Στάλιν επιτέθηκε και σε τρεις μήνες έγινε διαπραγμάτευση. Φανταζόμουν ότι θα κρατήσει δύο-τρεις μήνες. Πήγα στον στρατό με το διαβατήριο στην τσέπη. Αν χάναμε, θα έπρεπε να φύγουμε. Κι όμως, τριάμισι χρόνια μετά, βρισκόμαστε ακόμη εδώ».
Η διεθνής στήριξη είναι κρίσιμη, αλλά το βλέπει αλλιώς: «Ευγνωμονούμε όσους μας στηρίζουν. Αλλά δεν πολεμάμε για λογαριασμό κανενός. Πολεμάμε για την ανεξαρτησία μας. Είναι υπαρξιακή απειλή. Δεν θέλουμε να ξαναγυρίσουμε κάτω από τη ρωσική κυριαρχία». Θυμίζει την ιστορία της Ουκρανίας: «Ημασταν αποικία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Και η Σοβιετική Ενωση ήταν μια αποικιακή αυτοκρατορία, με φυλακίσεις και βασανιστήρια. Μιλάμε για εκατομμύρια θύματα, για τον λιμό του 1932-33, που έχει αναγνωριστεί ως γενοκτονία. Δεν θέλουμε να γυρίσουμε πίσω».
Η ίδια η εμπειρία του πολέμου τον έκανε να αναθεωρήσει. Παραδέχεται ότι, αν και άθεος, είδε τη δύναμη που αντλούν οι άλλοι από τη θρησκεία. «Αυτή η πίστη τους με ενδυνάμωνε». Μιλάει και για τις γυναίκες: «Εγινα ακόμη πιο φεμινιστής από όσο ήμουν. Είδα πόσες γυναίκες κατατάχθηκαν, κάποιες έχοντας παιδιά. Ολες εθελόντριες». Και καταγράφει το μωσαϊκό συντρόφων του, των ανθρώπων που έγιναν στενοί του φίλοι: ένας ξυλουργός που επέστρεψε στη χώρα για να πολεμήσει, ένας πρώην κατάδικος που έμαθε πέντε γλώσσες στη φυλακή, ένας βίγκαν αλεξιπτωτιστής, ένας φανατικός καθολικός. «Κανείς τους δεν γεννήθηκε για πόλεμο, αλλά όλοι αναγκάστηκαν να το κάνουν».
Η εμπειρία του πολέμου άλλαξε την οπτική του. «Πλέον δίνω μεγαλύτερη σημασία στο τι κάνουν οι άνθρωποι, όχι στο τι λένε. Μπορώ να νιώσω πιο κοντά σε στρατιώτες με τελείως διαφορετικές πολιτικές απόψεις, παρά σε ομοϊδεάτες που παίρνουν άλλες υπαρξιακές αποφάσεις. Ο Σαρτρ έλεγε ότι ο άνθρωπος είναι το σύνολο των πράξεών του. Το καταλαβαίνω πλέον».
Η κριτική του στρέφεται και προς τον διεθνή αναρχικό χώρο – εκεί όπου κι ο ίδιος ανήκει. Δεν κρύβει την απογοήτευσή του από την αδράνεια ορισμένων συντρόφων του στην Ευρώπη και την Ελλάδα (ανέφερε τα Εξάρχεια). «Η θεωρία χωρίς πράξη δεν έχει αξία. Εδώ το διακύβευμα είναι η επιβίωση», σημειώνει και επισημαίνει ότι η πολεμική εμπειρία του ενίσχυσε την αίσθησή του ότι η αληθινή πράξη βρίσκεται στην επιλογή να σταθείς δίπλα στους συνανθρώπους σου.
Η ποιήτρια από το Λουγκάνσκ
Η Γελιζαβέτα Ζαρίκοβα, ποιήτρια και τραγουδοποιός από το Λουγκάνσκ, ανήκει κι εκείνη στη γενιά που βίωσε την ανεξαρτησία ως υπόσχεση και τον πόλεμο ως απειλή. Πριν από την εισβολή ζούσε στο Κίεβο: δίδασκε ουκρανική γλώσσα και λογοτεχνία, έπαιζε στο συγκρότημα «Pororoka», έγραφε ποιήματα και μουσική, ήταν ενεργή στην Επανάσταση της Αξιοπρέπειας.
Η επιλογή της να καταταγεί έγινε λίγο πριν από την εισβολή. «Είχα παρακολουθήσει σεμινάρια προνοσοκομειακής βοήθειας και υπέγραψα συμβόλαιο εφέδρου. Χάρη σε αυτά τα έγγραφα με δέχθηκαν χωρίς δεύτερη κουβέντα, παρόλο που ήμουν κοπέλα χωρίς στρατιωτική εμπειρία». Σύντομα έγινε μάχιμη διασώστρια.
Η ρωσική προπαγάνδα – Ακουγα τη ρωσική προπαγάνδα να λέει ότι «η Ρωσία θα έρθει να σας απελευθερώσει». Δεν καταλάβαινα από τι γελούσα. Τώρα ξέρω ότι ήταν μέρος ενός σχεδίου. Γελιζαβέτα Ζαρίκοβα
Υπηρέτησε κυρίως στον άξονα του Μπαχμούτ. Το καλοκαίρι του 2023 τραυματίστηκε σε ανακατάληψη θέσεων: πρώτα από όλμους, κατόπιν από drone. Μετά τη θεραπεία επέστρεψε, αλλά τραυματίστηκε ξανά και χρειάστηκε χειρουργείο. Εκτοτε στηρίζει την ομάδα σε εκκενώσεις. Η δημιουργία παραμένει κομμάτι της ζωής της. Εμαθε να παίζει καλίμπα, ένα μικρό όργανο που μπορούσε να παίρνει μαζί της στο μέτωπο. «Στον ουκρανικό στρατό υπάρχουν πολλοί καλλιτέχνες, γιατί ξέρουμε πως αν έρθει εδώ η Ρωσία, πρώτους απ’ όλους θα εξοντώσει όσους μπορούν να σκέφτονται και να αντιστέκονται». Θυμάται τα παιδικά της χρόνια στην Ανατολική Ουκρανία. «Ακουγα τη ρωσική προπαγάνδα να λέει ότι “η Ρωσία θα έρθει να σας απελευθερώσει”. Δεν καταλάβαινα από τι γελούσα. Τώρα ξέρω ότι ήταν μέρος ενός μακροπρόθεσμου σχεδίου». Γι’ αυτήν, η αντίσταση είναι ένστικτο αυτοσυντήρησης: «Πρέπει να αντισταθούμε, όσο κι αν είμαστε κουρασμένοι, εξαντλημένοι και έχουμε πολλά προβλήματα. Πρέπει να υπερασπιστούμε την ελευθερία μας – ακόμη και την ελευθερία να δημιουργούμε τέχνη».
Ο πόλεμος άρχισε το 2014, στο Μαϊντάν
Ο Βαλέρι Πούζικ είναι καλλιτέχνης πολλών μέσων: συγγραφέας, εικαστικός, σκηνοθέτης. Η δική του διαδρομή προς το μέτωπο είχε ξεκινήσει ήδη
από την εξέγερση του Μαϊντάν. «Στις 21/1/14 τραυματίστηκα από πλαστική σφαίρα στην οδό Χρουσέφσκι. Για μένα εκείνη ήταν η μέρα που
ξεκίνησε ο πόλεμος».
Το 2015 βρέθηκε στον πόλεμο του Ντονμπάς ως εθελοντής. Μαζί με τους
συντρόφους του γύρισε το ντοκιμαντέρ «Περεμίρια», που καταγράφει την εκεχειρία της 15ης Φεβρουαρίου εκείνης της χρονιάς μέσα από τις εικόνες ενός κατεστραμμένου τοπίου. Το φιλμ τιμήθηκε στο φεστιβάλ «86». Παράλληλα, έγραφε: νουβέλες, διηγήματα, μαρτυρίες. Ο «Μονόλιτ» του βραβεύθηκε, το
«Αστεγα σκυλιά» συνέχισε την ίδια πορεία, ενώ η λογοτεχνική του φωνή παρέμενε
δεμένη με την εμπειρία του πολέμου.
Μετά το 2022, όταν κατατάχθηκε εκ νέου, οι εμπειρίες του στη Χερσώνα έγιναν
βιβλίο: «Κυνηγοί της ευτυχίας» ο τίτλος. «Κάθε μέρα κατέγραφα στιγμές που άξιζε
να μείνουν. Ηταν απλώς σημειώσεις που αργότερα έγιναν βιβλίο». Απορρίπτει την
ιδέα ότι χρειάζονται χρόνια απόστασης για να γραφτεί η αλήθεια. «Οι εμπειρίες πρέπει να καταγράφονται αμέσως».
Η απώλεια φίλων και συντρόφων είναι κομβική. Το 2024, όταν σκοτώθηκε στη
μάχη ο ποιητής Μαξίμ Κριβτσόφ, ένιωσε ότι «η πραγματικότητα συρρικνώνεται».
Δούλευε νύχτες συγκεντρώνοντας τις σημειώσεις του, ενώ το πρωί υπηρετούσε στη μονάδα. Με τον Κριβτσόφ μοιράστηκαν χαρακώματα και σημειωματάρια ο ένας κατέγραφε σε στίχους, ο άλλος σε πρόζα και σκίτσα. Ο Πούζικ επιμελήθηκε αργότερα το ημερολόγιο του Κριβτσόφ «Στο ναρκοπέδιο της μνήμης», μια προσπάθεια να διασώσει τη φωνή του φίλου του. Οι νύχτες που πέρασε
αντιγράφοντας σημειώσεις του Κριβτσόφ έγιναν η δική του άμυνα απέναντι στη λήθη. «Το χειρότερο είναι να βλέπεις τους τάφους των συντρόφων σου», τονίζει.
