Το βράδυ της 19ης Φεβρουαρίου του 2020 ο σκηνοθέτης Μαρσίν Βιερτσόφσκι βρισκόταν στο σπίτι του, στη Φρανκφούρτη. Στην τηλεόραση έβλεπε μια ταινία, παρέα με ένα φίλο του. Το ίδιο βράδυ και λίγα χιλιόμετρα μακριά από το σπίτι του, στη μικρή πόλη Χανάου, ένας άγνωστος άνδρας εισβάλλει σε ένα μπαρ και αρχίζει να πυροβολεί λίγο μετά τις 10 μ.μ. Σκοτώνει εννέα άτομα, μετανάστες δεύτερης ή και τρίτης γενιάς, και τραυματίζει ακόμη επτά. Ο δράστης επιστρέφει στο σπίτι του, σκοτώνει τη μητέρα του και αυτοκτονεί. «Ημουν σχεδόν σίγουρος ότι ήταν ένα έγκλημα με ακροδεξιά χαρακτηριστικά. Αυτό είπα στον φίλο μου μόλις μάθαμε τα νέα στις ειδήσεις. Την επόμενη μέρα πήγα στην περιοχή χωρίς την κάμερά μου για να δω από κοντά τι συνέβαινε. Είχε γίνει γνωστό ότι όντως ήταν ένα ρατσιστικό έγκλημα, αλλά ακόμη δεν ήξεραν ποια ήταν τα θύματα. Μέχρι το βράδυ είχαμε ήδη ξεκινήσει την κινηματογράφηση», μου λέει ο 42χρονος σκηνοθέτης Μαρσίν Βιερτσόφσκι, ο οποίος κάθεται απέναντί μου σε ένα καφέ, στην προκυμαία του ακριτικού Καστελλορίζου.
Το προηγούμενο βράδυ το συγκλονιστικό ντοκιμαντέρ του «The German People» προβλήθηκε στο 10ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Καστελλορίζου «Beyond Borders» και απέσπασε το δυνατό χειροκρότημα του (δυστυχώς ολιγάριθμου) κοινού. Η περασμένη ώρα αποδείχθηκε μάλλον αποτρεπτική. Ωστόσο, όσοι παρέμειναν στην πλατεία Ηρώου του νησιού παρακολούθησαν τις συνέπειες που είχε μια δολοφονική επίθεση πάνω στους επιζώντες και στις οικογένειες των θυμάτων μέσα σε μια χρονική περίοδο τεσσάρων ετών. Σε ασπρόμαυρο πλάνο, ο Βιερτσόφσκι αποτύπωσε το πένθος και το δράμα των γονιών, την αμηχανία και τα λάθη των Aρχών, τον δικαστικό αγώνα των οικογενειών και τις καμπάνιες ευαισθητοποίησης, την προσπάθειά τους να στηθεί ένα μνημείο στο κέντρο της πόλης για τα παιδιά και τα αδέλφια τους που χάθηκαν. «Μου έλεγαν πολλές φορές ότι είμαι και εγώ μέλος της οικογένειάς τους», μας λέει.
Η άνοδος της Ακροδεξιάς
Σε ένα άλλο επίπεδο, το ντοκιμαντέρ θίγει το ζήτημα του συστημικού ρατσισμού, της ανόδου της Aκροδεξιάς στη Γερμανία και θέτει επίκαιρα ερωτήματα γύρω από την ταυτότητα, την ιθαγένεια και το ποιοι θεωρούνται, τελικά, μέλη μιας κοινωνίας. «Για μένα το ερώτημα σχετικά με την ακροδεξιά τρομοκρατία και τον ρατσισμό ήταν πάντα κάτι πολύ σημαντικό», λέει ο σκηνοθέτης όταν τον ρωτάμε για το κίνητρό του να καταγράψει επί τέσσερα χρόνια τις συνέπειες που είχε η ρατσιστική επίθεση στο Χανάου. «Ως μετανάστης και ο ίδιος από την Πολωνία έχω βιώσει τον ρατσισμό προς τους Ανατολικοευρωπαίους, ότι είναι άνθρωποι τεμπέληδες, ότι οι Πολωνοί είναι κατώτεροι κ.τ.λ. Δεν βίωσα ποτέ ρατσισμό για το χρώμα του δέρματός μου, δεν το συγκρίνω με κάτι τέτοιο, αλλά αυτό με έκανε να έχω μια ευαισθησία σε αυτά τα θέματα».
Η ταινία του έκανε τη διεθνή πρεμιέρα της στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου και μάλιστα οι γονείς των θυμάτων είχαν έρθει στην Μπερλινάλε για να δουν την ταινία, σε μια φορτισμένη ατμόσφαιρα. «Μέσα στα τέσσερα χρόνια υπήρχαν πολλές φορές που αναρωτήθηκα εάν μπορούσα να αντέξω και εγώ όλο αυτόν τον πόνο. Επρεπε να πάρω μια απόσταση για να μη χάσω τον εαυτό μου και να κάνω στο τέλος μια ταινία. Οι ιστορίες είναι μεγαλύτερες από αυτό που βλέπουμε στο τέλος, αλλά έπρεπε να κάνω κάποιες επιλογές. Είναι μια ταινία που μιλάει για αυτούς, δεν είναι δικιά τους. Ελπίζω να μην τους απογοήτευσα πολύ, αλλά μου είπαν ότι τους άρεσε».
Ξενοφοβία
Το Χανάου, μου εξηγεί, είναι μια πόλη εργατών, ανθρώπων που ήρθαν στη Γερμανία τη δεκαετία του ’60 και του ’70 από διάφορες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, το Αφγανιστάν, την Τουρκία. Η δολοφονική επίθεση του 2020 από τον ακροδεξιό εξτρεμιστή Τομπάιας Ράτχεν επανέφερε στο προσκήνιο ζητήματα ρατσισμού και ξενοφοβίας. «Με το ντοκιμαντέρ προσπαθώ να θέσω ερωτήματα, όπως το ποιος θεωρείται Γερμανός, πότε ξεκινάς να είσαι Γερμανός. Είναι το αίμα, όπως πίστευαν οι ναζί; Το λευκό χρώμα του δέρματος; Κάποια από αυτά τα πράγματα φαίνεται ότι υπάρχουν ακόμη εκεί έξω, όπως βλέπουμε από την άνοδο των λαϊκιστικών κομμάτων. Το ουσιαστικό ερώτημα είναι πότε γίνεται κάποιος μέλος μιας κοινωνίας. Και αυτό είναι ένα ερώτημα για όλους, όχι μόνο για τη Γερμανία». Αυτή η παράμετρος είναι που έπαιξε ρόλο στην επιλογή του να αποτυπώσει όλο το ντοκιμαντέρ σε ασπρόμαυρο χρώμα. «Ηθελα η ταινία να είναι άχρονη, τα θέματα που θίγει για τη ζωή και τον θάνατο και τις συνέπειές του για τον άνθρωπο είναι οικουμενικά».
O ίδιος θεωρεί ότι οι επικίνδυνες ιδέες που διακινούν ακραίες δυνάμεις, όπως το κόμμα AfD, δεν έχουν εξαλειφθεί στη Γερμανία και γι’ αυτό βρίσκουν υποστηρικτές στην κοινή γνώμη. «Ζούμε σε περιόδους κρίσεων και πάντα σε τέτοιες εποχές οι απλές ιδεολογίες κερδίζουν τον κόσμο. Και η ιδέα της ανώτερης φυλής είναι μια από τις πιο απλές ιδεολογίες που επανέρχεται σε περιόδους κρίσης», προσθέτει.
Το ντοκιμαντέρ απέσπασε στο Καστελλόριζο το βραβείο της Αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Ελλάδα με το σκεπτικό ότι η μακροχρόνια παρατήρησή του αποτυπώνει τον τρόπο με τον οποίο ο ρατσισμός και η ξενοφοβία υπονομεύουν τις ευρωπαϊκές αξίες και απειλούν τη δημοκρατία. Τον ρωτάμε πώς βίωσε η πόλη του Χανάου την επίθεση μέσα στα τέσσερα χρόνια της κινηματογράφησης. «Στην αρχή πολλοί ήταν αυτοί που έρχονταν να ακούσουν τις ομιλίες των οικογενειών, αλλά μέσα στα χρόνια πολλά άλλαξαν. Οταν πήγα να δώσω μερικές προσκλήσεις στο κέντρο της πόλης για την προβολή της ταινίας, μου έλεγαν “φτάνει πια με την επίθεση” ή ότι κανείς δεν μιλάει για τους λευκούς που σκοτώνονται. Η πόλη είναι διχασμένη. Οπως συμβαίνει με τη συζήτηση για το Ολοκαύτωμα γενικότερα».
Ο αλγόριθμος του πολέμου
Για το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ του Καστελλoρίζου η φετινή χρονιά είναι επετειακή. Η διοργάνωση στο ακριτικό νησί έκλεισε 10 χρόνια ζωής και το γιόρτασε, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση σε ελληνικά ντοκιμαντέρ. Στις υπαίθριες προβολές, που ήταν κατανεμημένες σε τρία σημεία της Χώρας, ανάμεσα στα πολύχρωμα παραδοσιακά σπίτια του νησιού, το κοινό είχε την ευκαιρία να δει ταινίες όπως το «Λο» του Θανάση Βασιλείου, που έφυγε με το μεγάλο βραβείο του Φεστιβάλ, το Χρυσό Στεφάνι της Μεγίστης, τις «Σμιλεμένες Ψυχές» του Σταύρου Ψυλλάκη, το «Albgreko» του Ιλίρ Τσούκο, τον «Κόκκινο δάσκαλο» του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου, το «Αζήτητοι» της Μαριάννας Οικονόμου και πολλά άλλα.
Την εβδομάδα του Φεστιβάλ (24-31 Αυγούστου) το νησί γεμίζει εθελοντές που φροντίζουν να λειτουργεί σωστά ο αφανής μηχανισμός της διοργάνωσης· από την παραλαβή των δεκάδων καλεσμένων και την καθοδήγησή τους στις προβολές, τα εργαστήρια και τις βιβλιοπαρουσιάσεις του Φεστιβάλ μέχρι τις οδηγίες για τα καλύτερα καφέ και σημεία για μια βουτιά στη θάλασσα.
Η καλλιτεχνική διευθύντρια του Φεστιβάλ, η ιστορικός Ειρήνη Σαρίογλου, έχει δημιουργήσει έναν θεσμό και παρά τις δυσκολίες, όπως της πρόσβασης στο νησί, έχει καταφέρει να διευρύνει την επιρροή του και την αναγνώρισή του από την κοινότητα των κινηματογραφιστών, παρουσιάζοντας ντοκιμαντέρ απ’ όλο τον κόσμο.
«Πύλη» της Εβδομης Τέχνης
Την κυριολεκτική και μεταφορική έννοια του «Beyond Borders» υπερασπίζεται ο υπεύθυνος διεθνούς ανάπτυξης του Φεστιβάλ, ο Μισέλ Νολ, ο οποίος μας λέει ότι η διοργάνωση στο Καστελλόριζο πρέπει να διατηρήσει τη μικρή της κλίμακα. «Για μένα το Φεστιβάλ λειτουργεί ως πύλη των νέων κινηματογραφιστών και των δημιουργών απ’ όλο τον κόσμο, στη βιομηχανία του κινηματογράφου και του ντοκιμαντέρ. Προσπαθούμε να βοηθήσουμε τους νέους δημιουργούς που κινούνται στο περιθώριο της κυρίαρχης κινηματογραφικής κοινότητας. Η mainstream βιομηχανία αγκομαχά, δεν υπάρχει πραγματική καινοτομία, δεν αναζωογονείται εσωτερικά. Από πού θα έρθει το καινούργιο; Ισως από εδώ, από ένα μικρό νησί. Ετσι, προσπαθούμε να φέρουμε αυτούς τους δύο κόσμους κοντά, το mainstream και την επανεφεύρεση του σινεμά του αύριο», μας λέει ο Μισέλ Νολ.
Μια από τις ταινίες που μάλλον εμπίπτει στο σκεπτικό του Νολ ήταν το ντοκιμαντέρ «The Longer You Bleed», του Βρετανού νέου σκηνοθέτη Γιούαν Γουάντελ που είδαμε στο Φεστιβάλ. Η ταινία, που κέρδισε το βραβείο της επιτροπής Fipresci στο Καστελλόριζο, αναδεικνύει με έναν πρωτότυπο τρόπο μια πτυχή του πολέμου στην Ουκρανία. Ο σκηνοθέτης, δουλεύοντας ως δημοσιογράφος στο Βερολίνο, έκανε συνεντεύξεις με εκτοπισμένους Ουκρανούς και έγραφε τις ιστορίες τους. Εκεί γνώρισε και τη μετέπειτα σύντροφό του και συμπαραγωγό του ντοκιμαντέρ Λιούμπα Ντιβάκ. Μια μέρα η Λιούμπα λαμβάνει ειδοποίηση στο κινητό της, μια σκηνή που βλέπουμε και στο ντοκιμαντέρ. Η ειδοποίηση ήταν από την πλατφόρμα του Instagram· ο αλγόριθμος της έστειλε ένα βίντεο κλιπ με τα highlights των φωτογραφιών και των βίντεο που μοιράστηκε με τους φίλους για την ευαισθητοποίηση του κόσμου. Φωτογραφίες σκληρές, με βομβαρδισμούς, τραυματίες, εικόνες πολέμου. Το Ινσταγκραμ τις είχε μοντάρει σε ένα βίντεο με ποπ μουσική και κινηματογραφικό ρυθμό. «Ηταν μια στιγμή βγαλμένη από τη δυστοπική τηλεοπτική σειρά “Βlack Μirror”, μια στιγμή σουρεαλιστική, που έπρεπε να ερευνήσουμε περισσότερο», μου λέει ο Γουάντελ, ενώ στην αγκαλιά του σκαρφαλώνει η νεογέννητη κόρη που έχει αποκτήσει με τη Λιούμπα. «Οταν μια καπιταλιστική βιομηχανία τεχνολογίας μοντάρει τις πιο άσχημες εμπειρίες της ζωής σου και τις στέλνει σε μια συσκευή στην τσέπη σου, τότε υπάρχει κάτι λάθος εκεί, κάτι λάθος συμβαίνει στην κοινωνία μας. Οπότε σκεφτήκαμε να φτιάξουμε ένα πρότζεκτ και να βρούμε περισσότερους ανθρώπους να μιλήσουν γι’ αυτό».
«Δίκοπο μαχαίρι»
Στο ντοκιμαντέρ το ζευγάρι μιλάει με νέους Ουκρανούς που ζουν εκτοπισμένοι στο Βερολίνο, ενώ παράλληλα ταξιδεύει στο Κίεβο και συναντάει ανθρώπους που βιώνουν από πρώτο χέρι τους βομβαρδισμούς και τις αγωνίες του πολέμου. Οι δύο κόσμοι μιλούν στην κάμερα για τη διασύνδεσή τους μέσω των σόσιαλ μίντια και τον τρόπο που έχουν επηρεάσει το βλέμμα τους στον πόλεμο και την ψυχική τους υγεία από την αρχή των συγκρούσεων. «Τα σόσιαλ μίντια είναι δίκοπο μαχαίρι, είναι ένα εργαλείο. Μπορούν να κάνουν καλό και στην περίπτωση των εκτοπισμένων Ουκρανών μπορεί να είναι πολύτιμα για να μεταδώσουν μηνύματα και εικόνες, αλλά την ίδια ώρα οι απανωτές φωτογραφίες βίας και καταστροφής που βλέπεις σε κάνουν να νοιάζεσαι όλο και λιγότερο. Δεν υπάρχει εύκολη απάντηση ή λύση. Το μόνο που νομίζω ότι μπορούμε να κάνουμε είναι να συζητάμε γι’ αυτό το θέμα».
