Ο «Πετρίτης» (Δώμα, 2025/1967) του Τζον Αλεκ Μπέικερ συνίσταται στην παρατήρηση των γερακιών στο αγγλικό τοπίο. Η ματιά είναι σχεδόν μυστικιστική. Ο πετρίτης, με το θηρευτικό μένος του, ανάγεται σε αντικείμενο θαυμασμού. Κάθε επίθεση, κάθε θάνατος –μιλάμε για σχεδόν σελίδα και φόνο– παρουσιάζεται ως στιγμή απόλυτης διαύγειας. Το αίμα, το σφάγιο, η εφόρμηση από τον ουρανό δεν εμπνέουν φρίκη αλλά δέος. Το ζώο σκοτώνει από ένστικτο, από φυσική αναγκαιότητα, αλλά και με «ευσπλαχνία». Το θήραμα γίνεται θυσία σε έναν κύκλο ζωής που έχει σκοπό και ισορροπία. Ο Μπέικερ, καθώς γίνεται το βλέμμα και η κίνηση του πετρίτη, απεκδύεται το ανθρώπινο στίγμα. Η βία εδώ είναι αγνή· απαλλαγμένη από ηθικό πρόσημο, δεν γνωρίζει ενοχή. Είναι η ίδια η μορφή της ζωής.
Αντιθέτως, στο «2666» (Αγρα, 2011/2004) του Ρομπέρτο Μπολάνιο, η βία παρουσιάζεται όχι ως φυσική, αλλά ως ιστορική και πολιτισμική. Οι εκατό δολοφονίες γυναικών στη Σάντα Τερέσα μπορεί να στοιβάζονται σε μορφή σχεδον ιατροδικαστικού καταλόγου, αλλά ο αναγνώστης αδυνατεί να αποστρέψει το βλέμμα του. Εδώ η βία κομίζει ενοχή· δεν είναι νόμος της φύσης, αλλά καρπός κοινωνικών, οικονομικών και έμφυλων σχέσεων εξουσίας. Το ύφος και η ποιότητα της αφήγησης αναβλύζουν μοχθηρή γοητεία. Ο στίχος του Μποντλέρ που ανοίγει το βιβλίο –«Μια όαση φρίκης εν μέσω μιας ερήμου ανίας»– υποδηλώνει ακριβώς αυτό: η φρίκη καθίσταται αισθητικό αντίδοτο στην ανία, προσφέροντας, έστω και ενοχικά, μια νόθα εμπειρία έντασης. Η φρίκη, εδώ, είναι η στρεβλή απόληξη της ομορφιάς που ανακαλύπτει ο Μπέικερ στη φύση. Αν εκεί ο φόνος εντάσσεται στη φυσική τάξη, εδώ παραβιάζει κάθε τάξη. Η φρίκη είναι η ενοχοποιημένη εκδοχή της αισθητικής ομορφιάς του φόνου.
«Ο πόλεμος είναι θεός»
Στον «Ματωμένο μεσημβρινό» (Gutenberg, 2024/1985) του Κόρμακ Μακάρθι η βία αποκτά σκοτεινότερες συνδηλώσεις. Ο Δικαστής Χόλντεν, μια πληθωρική φιγούρα πολεμιστή φιλοσόφου –νοσηρά ερεθιστική παραλλαγή του πλατωνικού φιλόσοφου βασιλιά– διατείνεται πως ο πόλεμος είναι θεός· όχι επειδή οι άνθρωποι επιδίδονται παθιασμένα στις ατέρμονες εκφάνσεις του, αλλά γιατί η ίδια η ύπαρξη δομείται πάνω του. Η βία εδώ δεν είναι αθώα όπως στον Μπέικερ, ούτε ενοχική και ανεξήγητη όπως στον Μπολάνιο: είναι κοσμικά αναπόδραστη· μεταφυσική. Στον κόσμο του Μακάρθι, όποιος ζει μετέχει στον αέναο πόλεμο. Η βία γίνεται η νομοτελειακή αισθητική του σύμπαντος: ιεροτελεστία, μυστήριο. Ο χορός του Δικαστή Χόλντεν, στο τέλος, λειτουργεί ως επισφράγιση της αποτρόπαιης κοσμοθεωρίας του. Η ομορφιά του φόνου είναι τρομακτική γιατί δεν μπορεί να αμφισβητηθεί.
Και όμως, αν η βία είναι «απλώς» αναπόδραστη, τότε η λογοτεχνία ανοίγει έναν άλλο δρόμο: την ανάγκη λύτρωσης. Στον χριστιανικό στοχασμό, η δυνατότητα υπέρβασης προσφέρεται μέσω του Χριστού. Ο Μακάρθι δεν υπαινίσσεται τέτοια λύση, αλλά το ίδιο το αδιέξοδό του γεννάει την πρόκληση: αν ο Δικαστής ανοσιουργεί χορεύοντας αιώνια, τότε η μόνη ελπίδα είναι ένας θεός που δεν ταυτίζεται με αυτόν τον χορό· ένας Θεός αγάπης, ο οποίος με τη Σταύρωση και την Ανάσταση καταφέρνει καίριο πλήγμα στον κύκλο του αίματος. Η χριστιανική λύτρωση είναι η μεταφυσική έξοδος από την αναγκαιότητα της βίας.
Από τον «Πετρίτη» του Τζον Αλεκ Μπέικερ στο «2666» του Ρομπέρτο Μπολάνιο και στον «Ματωμένο μεσημβρινό» του Κόρμακ Μακάρθι.
Τι γίνεται όμως με εκείνον που δεν επιθυμεί να κάνει το άλμα της πίστης; Για τον άθεο ή τον αγνωστικιστή η βία εξακολουθεί να φαίνεται αναπόδραστη, αλλά η αγάπη και η καλοσύνη μπορούν να θεμελιωθούν κοσμικά. Εδώ αναδεικνύεται και η λογοτεχνική δεινότητα του Μπέικερ. Το βλέμμα του πάνω στον πετρίτη είναι αμιγώς αισθητικό, όχι θεολογικό: βλέπει την ομορφιά του φόνου μέσα από το βλέμμα του πετρίτη, χωρίς δηλαδή να τη μεταφράζει σε αμαρτία ή σωτηρία. Γράφει ο Μπέικερ: «Οταν το γεράκι βρεθεί, όλα μεταμορφώνονται, κι είναι σαν οι σπασμένοι κίονες του γκρεμισμένου ναού να ανακτούν εξαίφνης το αρχαίο τους κάλλος» (μτφρ.: Μ. Ζαχαριάδου, σ. 41). Αυτή η αισθητική μέθεξη, ύψιστο ίδιον της λογοτεχνίας, προσφέρει και στον άθεο έναν τρόπο λύτρωσης. Αν η φύση αποκαλύπτεται ως μακάρια, ακόμη και μέσα στον θάνατο, τότε και η ανθρώπινη ύπαρξη μπορεί να βιωθεί ως (αρκούντως) όμορφη, όταν θεμελιώνεται πάνω στην αγάπη και στην αλληλεγγύη.
Η καλοσύνη, λοιπόν, χωρίς Θεό, μπορεί να ιδωθεί ως αισθητική στάση απέναντι στον κόσμο. Οπως ο Μπέικερ επιλέγει να θαυμάσει το γεράκι παρά να το μισήσει ή να αδιαφορήσει, έτσι κι ο άνθρωπος μπορεί να επιλέξει να αγαπά αντί να καταστρέφει ή να αδιαφορεί. Πρόκειται για μια πράξη ελευθερίας που θυμίζει τον Καμύ: Ακόμη κι αν ο κόσμος είναι παράλογος και η βία αδιάφορη, γιατί το σύμπαν είναι εκκωφαντικά σιωπηλό μπροστά στις ανθρώπινες πράξεις, ο άνθρωπος έχει τη δύναμη να αρνηθεί τον παραλογισμό και να χαράξει έναν δρόμο καλοσύνης. Η αγάπη δεν είναι μεταφυσική ανάγκη, αλλά αισθητική και ηθική επιλογή νοήματος.
Υπέρβαση
Τα τρία έργα συγκλίνουν, έτσι, σε έναν κοινό στοχασμό πάνω στη βία και στην υπέρβασή της. Ο Μπέικερ δείχνει την αθωότητα της φύσης και την ομορφιά της θήρας· ο Μπολάνιο το άχθος της συνείδησης και τη σκοτεινή γοητεία της φρίκης· ο Μακάρθι τη θεοποίηση του πολέμου και την κοσμική αναπόδραστη μοίρα του αίματος. Από εκεί, δύο δρόμοι ανοίγονται: ο θεολογικός, που αναζητά λύτρωση στον χριστιανικό Θεό, και ο κοσμικός, που θεμελιώνει την καλοσύνη στην ελεύθερη, αισθητική επιλογή να βλέπουμε τον κόσμο ως ωραίο και άξιο αγάπης.
Η φρίκη και η ομορφιά, το αίμα και η λύτρωση, γίνονται τότε οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Και το ερώτημα που απομένει είναι αν θα μείνουμε δέσμιοι στον αέναο χορό του Δικαστή ή αν θα στραφούμε –με πίστη ή χωρίς πίστη– σε μια στάση που επιλέγει την αγάπη ως τον μόνο αληθινό αντίλογο στη βία.
