ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ
Τρεις επί τρία
Εννιά ποιήματα για τον Χαλεπά, τον Θεόφιλο, τον Παπαδιαμάντη
εκδ. Αγρα, 2025, σελ. 40
Πριν από οτιδήποτε άλλο, να υπενθυμίσω στους αναγνώστες του παρόντος σύντομου σημειώματος πως από την αυγή ακόμη της Δύσης, το Αιγαίο εμπνέει ποιητές, συγγραφείς, φιλοσόφους και καλλιτέχνες. Τα νησιά του Αιγαίου είναι το λίκνο του δυτικού πολιτισμού. Στις ηλιόλουστες ακρογιαλιές του Αιγαίου γεννήθηκε η Ευρώπη. Στον μακρύ κατάλογο Αιγαιοπελαγιτών ανά τους αιώνες που έχουν διαμορφώσει το ελληνικό πνεύμα και, κατά συνέπεια, τον δυτικό πολιτισμό (Ομηρος από τη Χίο, Ιπποκράτης από την Κω, Πυθαγόρας και Ανακρέων από τη Σάμο, Σαπφώ από τη Λέσβο, Απολλώνιος από τη Ρόδο, Αρχίλοχος από την Πάρο, Αλκαίος από τη Μυτιλήνη, όλοι και ο καθένας με τον τρόπο του έδωσαν στον κόσμο την Αιτία, τον Λόγο και τη Δημοκρατία) ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Παντελής Μπουκάλας έρχεται με μια ευσύνοπτη ποιητική συλλογή να προσθέσει άλλους τρεις νησιώτες του Αιγαίου, τον Γιαννούλη Χαλεπά από την Τήνο, τον Θεόφιλο Χατζημιχαήλ από τη Λέσβο και τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη από τη Σκιάθο.
Σε πρώτο πρόσωπο
Στα εννιά ποιήματα (τρία για τον κάθε τιμώμενο δημιουργό) ο Μπουκάλας επιλέγει την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, μπαίνει, με άλλα λόγια, στο πετσί των τριών «αγίων» του και μιλάει για λογαριασμό τους. Ενδύεται την περσόνα τους και γίνεται ο πραγματογνώμων των δυσκολιών τους. Τα ποιήματα «ακούν» τον βίο και την πολιτεία του καθενός ξεχωριστά και περιλαμβάνουν στοιχεία βιωματικά. Ο ποιητής Παντελής Μπουκάλας δείχνει μια άλλη λειτουργία της ποίησης: γίνεται το υποκατάστατο του περιγραφόμενου προσώπου, αναβιώνοντας και βγάζοντας στην επιφάνεια θαμμένες αλήθειες.
Ο Χαλεπάς, ο γλύπτης που διαρκώς επέστρεφε στο τραγικό, υπήρξε ο αθέατος, ο αποσυρμένος, ο γκρεμισμένος. Με την ταπεινή ζωή του έδωσε νόημα στην ακεραιότητα. Τα τρία ποιήματα του Μπουκάλα για τον Χαλεπά ρίχνουν φως σε μια βασανισμένη ζωή που «έβγαζε στη βοσκή τα λιγοστά του αρνάκια κι έβρισκε τότε η ψυχή γαλήνιο τον τόπο της». Σαλός στην Κέρκυρα, λίγη χαρά δεν είδε, σε διαρκή πόλεμο με το περιβάλλον του.
Ο Θεόφιλος, ο σαλεμένος Μυτιληνιός που ντυνόταν πότε Αλέξανδρος και πότε Κατσαντώνης, περιφρονούσε όσους τον χλεύαζαν, προσπερνούσε τις κοροϊδίες και τα χοντρά πειράγματα. Ου γαρ οίδασι. Αφοσιωμένος στο να ζωγραφίζει ό,τι αγαπούσε σε τοίχους φούρνων, μπακάλικων, ταβερνών. Κι ό,τι αγαπούσε ήταν ο Μεγαλέξανδρος, ο Ερωτόκριτος, ο Διάκος, η Αρετούσα, ο Φεραίος, ο Θησέας, ο Περικλής, ο Ηρακλής, ο Κουταλιανός, ο Μελάς και άλλες ηρωικές μορφές του ελληνισμού. Κουβέντιαζε μαζί τους, τους έβλεπε στον ύπνο του, ταυτιζόταν και γινόταν ένα μαζί τους.
Ο Παπαδιαμάντης, αυτός ο γλυκύτατος συγγραφέας-ασκητής, που δεν είδε μια άσπρη μέρα, χωμένος πάντα σε βιβλία, εφημερίδες και μεταφράσεις, ομόρφαινε τα πάντα με την ταπεινοσύνη του. Τα τρία ποιήματα μιλούν τη γλώσσα του, αποθησαυρίζουν όσα τον βαραίνουν, ανασηκώνουν τη φωνή του, ελευθερώνουν την εικόνα του: σκυμμένος στα χαρτιά του σε ένα κρύο γραφείο, κρατάει στα χέρια αόρατο βιβλίο, όπου συνοψίζεται η αδιαφορία του για τα κοσμικά.
Πονεμένες ψυχές
Απλοί, ταπεινοί, βασανισμένοι και πονεμένοι και οι τρεις μέσα στην πολυπλοκότητά τους. Με κίνδυνο υπεραπλούστευσης, θα ισχυριζόμουν πως είχαν και οι τρεις έναν πρωτόγονο και πρωτόγνωρο αυθορμητισμό πέραν πάσης περιγραφής. Και τα εννιά ποιήματα του Μπουκάλα για τους τρεις Αιγαιοπελαγίτες αγίους αυτό καταδείχνουν και καταμαρτυρούν: πως ο καθένας είναι ένα σκεύος που συνοψίζει αντιθέσεις, γέφυρα που ενώνει διαφορετικά κίνητρα, αρετές και διαφορές, εξανθρωπίζοντας τους εφιάλτες που τους κατατρώγανε τα σπλάχνα.
Χαλεπάς, Θεόφιλος και Παπαδιαμάντης «αφηγούνται» τον βίο και την πολιτεία τους μέσα από τον λόγο του ποιητή.
Η ποιητική αυτή συλλογή είναι μια λυρική διατριβή, όπου οι τρεις εμπνέονται από παρόμοια κίνητρα ικανοποιώντας παρόμοιες ελπίδες, με τον πυρήνα τους στη μέση και στο κέντρο του ανθρώπου. Φαίνεται οι τρεις να απουσίαζαν, να απείχαν απ’ την εποχή τους, οικοδομώντας με καλέμι, πινέλο και πένα (με μάρμαρο, με μπογιές και με λέξεις) μια καταιγιστική, παραδοσιακή νεωτερικότητα, με ψηφίδες αδιανόητης σύλληψης. Επειδή λίγοι διαβάζουν ποίηση τις μέρες μας, θα συνιστούσα αυτή η σύντομη ποιητική συλλογή (όλα τα ποιήματα καλύπτουν 23 σελίδες) να διαβαστεί ως αφήγημα που ρίχνει μια εξομολογητική, ερευνητική ματιά πάνω σε τρεις σπουδαίες και εξέχουσες προσωπικότητες του σύγχρονου ελληνισμού, εξιστορώντας με λυρικό (και διαμεσολαβητικό) τρόπο την προσφορά τους στη διαμόρφωση της σύγχρονης ελληνικότητας. Οι τρεις «άγιοι» που επέλεξε ο Μπουκάλας αναπαράγουν το ελληνικό φως με τις σοφίες, τις χίμαιρες, τις αντιθέσεις, τις σκιές και τις εκλάμψεις τους. Το έργο τους εξακολουθεί να διατηρεί την ελληνικότητα σε περίοπτη θέση υπό τη μορφή αναμμένου δαυλού που μας δίνει σθένος και ελπίδα: το πνεύμα πάντα πάνω από την ύλη.
*Ο ποιητής Ντίνος Σιώτης διευθύνει τα περιοδικά (δε)κατα και Poetix, καθώς και το Διεθνές Λογοτεχνικό Φεστιβάλ Τήνου.
