Μια αίσθηση δροσιάς. Ευεξία. Βαθιές αναπνοές. Η φύση που οργιάζει, που καίγεται, που μας λείπει. Τέτοιες σκέψεις κάναμε μπροστά στον πίνακα του Οδυσσέα Φωκά, «Τοπίο Αιτωλίας». Ακόμα και ένα μη εξειδικευμένο μάτι μπορεί να διακρίνει και να θαυμάσει τις αποχρώσεις του πράσινου χρώματος στα φυλλώματα του μεγάλου δέντρου που δεσπόζει στα δεξιά του πίνακα και στη βλάστηση που το περιτριγυρίζει, αλλά και την εναλλαγή από τα σκιερά μέρη στο λουσμένο στο φως ξέφωτο που ανοίγει στα αριστερά της σύνθεσης και χαρίζει στο κέντρο του πίνακα μια νότα αισιοδοξίας. Το δασικό τοπίο του Οδυσσέα Φωκά, ένα έργο που φιλοτεχνήθηκε μεταξύ 1927-1929, με τις ιδέες του ιμπρεσιονισμού και του λεγόμενου «υπαιθριστικού κινήματος» –ο Φωκάς ήταν ένας από τους εισηγητές του στην Ελλάδα– μοιάζει τόσο σημερινό που συνομιλεί, θα λέγαμε, με έργα σύγχρονων καλλιτεχνών, όπως το «Χωράφι με τα στάχυα» του Μίλτου Γκολέμα ή τη «Θάλασσα» της Μαρίας Φιλοπούλου.
Τα τρία παραπάνω έργα παρουσιάζονται αυτές τις μέρες στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, στην έκθεση «Διαδρομές στην τέχνη», και προέρχονται από τη συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος. Μπορεί ο τίτλος να ακούγεται συμβατικός αλλά τα 99 έργα της έκθεσης –είναι όντως 99 και όχι στρογγυλά 100– κρύβουν ευχάριστες εκπλήξεις και τολμηρές διασταυρώσεις. Στον ίδιο χώρο για παράδειγμα και στην ίδια θεματική με την οποία ξεκινήσαμε, ο επισκέπτης θα βρει την ειδυλλιακή όψη της Ελλάδας με σαφείς αναφορές στο αρχαίο παρελθόν και την παράδοση με το έργο «Οι Στύλοι του Ολυμπίου Διός» (1870) του Βικέντιου Λάντσα, τα «Επεισόδια στην ύλη» (1980-81) της Ρένας Παπασπύρου, που επεμβαίνει ζωγραφικά σε (πραγματικά) σπαράγματα του αστικού τοπίου, και μια άλλη όψη του ελληνικού τοπίου που αποτυπώνει ο Ανέστης Ιωάννου στο «In your shoes, on rooted seeds» (2022) με τρεις πλαστικές κόκκινες καρέκλες –αυτές που εξύμνησαν οι New York Times– τον σκελετό μιας θεατρικής σκηνής, τη σκιά ενός φοίνικα, ένα ζευγάρι Nike και μια αίσθηση ότι το έργο έχει τελειώσει πάνω σε έναν καμβά με τζιν ύφασμα.
Οι διαφορετικές εποχές, τα καλλιτεχνικά ρεύματα, οι προσεγγίσεις συνιστούν και τον πυρήνα της έκθεσης, τις διαφορετικές διαδρομές της ελληνικής τέχνης από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Η επιμελήτρια της έκθεσης και της συλλογής της ΤτΕ, Χάρις Κανελλοπούλου, δημιούργησε τρεις διακριτές θεματικές ενότητες που κατανέμονται στους τρεις ορόφους της πινακοθήκης φέρνοντας μαζί έργα από Γύζη, Λύτρα και Παρθένη, μέχρι Τέτση, Παπαλουκά, Ζούνη, Τσαρούχη και Ξένου.
Με όρους ιστορίας της τέχνης, η πρώτη ενότητα ξεκινάει από τη Σχολή του Μονάχου, με έργα που διακρίνονται για το ακαδημαϊκό τους ύφος, τις μυθολογικές σκηνές (Γύζης, Κεφαλληνός, Αξελός), τις ηθογραφικές απεικονίσεις της καθημερινότητας (Τριανταφυλλίδης, Σεμερτζίδη, Βελισσαρίδης). Ξεχωρίζει η «Μοναξιά» (1907-1912) της Θάλειας Φλωρά – Καραβία, ένα μικρό σε μέγεθος έργο, τη φιγούρα ενός άνδρα καθισμένου και σκεφτικού μέσα σε ένα σπίτι της αστικής τάξης, με το μάλλον χειμωνιάτικο φως να προσπαθεί να μπει από ένα ψηλό παράθυρο. Η ενότητα ολοκληρώνεται με γνώριμες θαλασσογραφίες και θέματα της θάλασσας (Βολανάκης, Προσαλέντης, Αλταμούρας) των αρχών του 20ού αιώνα.
Ακολουθεί η δεκαετία του 1920 και ο ελληνικός μοντερνισμός με κύριο εκπρόσωπο τον Κωνσταντίνο Παρθένη και την «Αποθέωση του Αθανασίου Διάκου» (1930-31). Η θεματική της τοπιογραφίας γίνεται πιο έντονη με την ελληνική φύση στο επίκεντρο των ζωγράφων (Μαλέας, Παπαλουκάς, Φωκάς, Τάσσος) που όσο περνούν τα χρόνια γίνεται πιο αφαιρετική (Τέτσης, Μαραγκοπούλου, Πρέκας) και πειραματική (Κατζουράκης, Ζούνη, Λαζόγκας).
Οι διαφορετικές εποχές, τα καλλιτεχνικά ρεύματα, οι νέες προσεγγίσεις συνιστούν την έκθεση «Διαδρομές στην τέχνη», με τα 99 έργα της να ανθολογούν την ελληνική τέχνη από τον 19ο αιώνα.
Η περιήγηση στην έκθεση τελειώνει (ή και αρχίζει) με έργα του τελευταίου τετάρτου του 20ού αιώνα και την επιστροφή στην παραστατικότητα του τοπίου και των μορφών (Τσαρούχης, Ρόρης, Ψυχοπαίδης, Ζιάκα), στην ψυχογραφική αναζήτηση των καλλιτεχνών με εξπρεσιονιστικές γραφές (Μαντζαβίνος, Θεοφυλακτόπουλος, Κάλμπαρη), στην εικονογραφία που βασίζεται σε προσωπικές μνήμες και εμπειρίες, στην απεικόνιση της πόλης και των προβλημάτων της (Ανδρεαδάκης, Παπαηλιάκης, Καμπάνης). Εδώ να ξεχωρίσουμε τα κοπτικά της Μαρίας Οικονομοπούλου που μεταμορφώνουν τις γειτονιές της Αθήνας από τη σειρά «Growing Care Athens 5 και 8» (2010).
Δεν θα ήταν λάθος να πει κανείς ότι η έκθεση «Διαδρομές στην τέχνη» είναι μια «ακαδημαϊκή» ή «εκπαιδευτική» έκθεση, με την έννοια της εισαγωγής του επισκέπτη σε ρεύματα και τάσεις που ανήκουν σε έναν ιστορικό χρόνο που ξεκινάει, όπως είπαμε, από τον 19ο αιώνα. Στα 99 έργα της έκθεσης (από μια συλλογή περίπου 3.000 έργων) το κοινό της Κρήτης και οι επισκέπτες του νησιού έχουν την ευκαιρία να δουν «λίγο απ’ όλα» και να παρατηρήσουν την εξέλιξη της ελληνικής τέχνης από καταξιωμένους εκπροσώπους της. Δεν συμβαίνει συχνά, αν και μάλλον θα έπρεπε.
«Διαδρομές στην τέχνη», Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, έως τις 2 Νοεμβρίου 2025.
