Ο ποιητικός λόγος της ζ ραψωδίας της «Οδύσσειας» στριφογύριζε ακόμη στο κεφάλι του όταν έφθασε στο ραντεβού μετά από πολύωρη πρόβα. «Σε μια ακτή στο νησί των Φαιάκων. Η Ναυσικά, οι φίλες της, κι εγώ, ο Ξένος», μας λέει ο Χάρης Φραγκούλης, βυθισμένος ακόμη σε σκέψεις γύρω από τις αξίες και τις αρχές της ομηρικής εποχής, έννοιες που συζητούσε λίγη ώρα πριν με τον σκηνοθέτη Μιχαήλ Μαρμαρινό.
Δεκατρείς ημέρες απομένουν έως την πρεμιέρα στην Επίδαυρο και ο Φραγκούλης από κοινού με όλους τους συντελεστές δίνουν ψυχή και σώμα για να αποδώσουν συλλογικά την προφορική αφήγηση του ομηρικού έπους, στην καλοκαιρινή παραγωγή «ζ-η-θ, ο Ξένος», με την οποία το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος σε συμπαραγωγή με τον Θεατρικό Οργανισμό Κύπρου συμμετέχουν στο φετινό Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου. Ταξίδι, επιστροφή, φιλοξενία, νόστος, τιμή, αιδώς, πολλές λέξεις και έννοιες του παρελθόντος νοηματοδοτούνται ξανά μέσα από τη «συγκλονιστική», όπως λέει, μετάφραση του Δημήτρη Μαρωνίτη. «Μιλάμε για έναν άλλον κώδικα ηθικής του αρχαιοελληνικού κόσμου που δεν υπάρχει σήμερα. Σε αυτόν τον κώδικα δεν τίθεται θέμα σωστού ή λάθους με τη δική μας έννοια της μετα-πλατωνικής και μετα-χριστιανικής ηθικής. Υπάρχουν η ντροπή και η τιμή».
«Για τον ομηρικό ήρωα», προσθέτει, «δεν νοείται να μην αντιδράσει σε περίπτωση που τον βλάψουν. Στην εποχή του έπρεπε να σκοτώσεις. Αν έκανες πίσω, ήταν μόνο από θεϊκή παρέμβαση. Ακατανόητα στον δικό μας πολιτισμό. Εμείς είμαστε διχασμένοι ανάμεσα στην ψυχή και στο σώμα, στο έλλογο και στο άλογο, στο φως και στο σκοτάδι. Εμείς τρώμε ταπεινώσεις. Ξανασκεφτόμαστε τα πράγματα. Μπορείς πια να ταπεινωθείς για να εξυψωθείς. Δεν ξέρω ποιο είναι το καλό και το κακό, αλλά σίγουρα είναι άλλη κοσμοαντίληψη», αναφέρει στην «Κ» πριν μπούμε στο κλίμα της δραματουργικής πρότασης του Μιχαήλ Μαρμαρινού πάνω στις πηγές του έπους που φέρνουν σε θεατρική συνθήκη το ύστατο ναυάγιο του ξένου, ολομόναχου πια, σε μια ξένη ακτή, λίγο πριν φθάσει στον προορισμό του, στην Ιθάκη.
Γιατί επανερχόμαστε σε αυτόν τον κόσμο; «Γιατί η ψυχή και το μυαλό μας είναι κορεσμένα από τη λογική, μπουκωμένα από τον ορθολογισμό. Γιατί η ποίηση ανοίγει την ψυχή μας. Στον ομηρικό λόγο όλα παίρνουν μορφή, έχουν υπόσταση, οι τύψεις, φανταστικά όντα, φυσικά φαινόμενα, ακόμη και η αυγή σηκώνεται από το κρεβάτι της, φθάνει στον Ολυμπο. Πλάθει τη φαντασία μας η οποία, για μένα, είναι πιο κοντά στην αλήθεια. Το έχουμε ανάγκη. Κι αυτό ακριβώς τελεί το θέατρο».
Ρόλος απαιτητικός αυτός του «ξένου», αλλά για τον Χάρη Φραγκούλη πρωταγωνιστής αυτής της παράστασης είναι η προφορικότητα του κειμένου.
«Κάθε στίχος του έχει ρυθμό, μουσική, ο λόγος ρέει σαν να ακούς κάποιον να ξεδιπλώνει τη σκέψη του. “Αλίμονο! Xωρίς θεών βουλή, αμάρτημα και η πίστη και η ελπίδα”. Για μένα αυτή η φράση είναι συνταρακτική όπως και πολλοί άλλοι στίχοι, γεμάτοι βαθιά νοήματα. Πέρα από τα διαχρονικά ζητήματα ανοίγουν έναν απίστευτο σύμπαν, γεμάτο περιπέτειες, μάχες, θεότητες, σε μια μυθολογία από την οποία είναι εμπνευσμένα όλα τα μετέπειτα παραμύθια, από τους αδελφούς Γκριμ μέχρι τον Χάρι Πότερ. Πολλές φορές αναρωτιέμαι πώς θα διαμόρφωναν τον εσωτερικό μας κόσμο τα ομηρικά έπη αν τα διδασκόμασταν στο σχολείο διαφορετικά. Η μυθολογία κρύβει γνώση πολυπραγματική, ακουμπάει στα συναισθήματα, επηρεάζει συμπεριφορές των ανθρώπων σε πολλά επίπεδα. Για μένα ο μύθος είναι πιο αληθινός από την υποτιθέμενη ντοκιμαντερίστικη πραγματικότητα. Καλλιεργεί τον συναισθηματικό κόσμο και τη μενταλιτέ σου», μας λέει.
Αυτόν τον μύθο πώς τον προσεγγίζει ο σκηνοθέτης; «Νομίζω πως υπάρχει μια αφαίρεση. Η ποίηση δημιουργεί από μόνη της ένα ολόκληρο σύμπαν, καταφέρνει να αδειάσει τον χώρο για να πρωταγωνιστήσει ο λόγος και να δημιουργήσει εικόνες, όπως για παράδειγμα “χάραζε η ροδοδάχτυλη αυγή”. Κι αυτό σε ένα σκηνικό όπου όλα είναι λεπτά, λιτά, θα μπορούσα να πω τη λέξη αόρατα, γιατί και στο κείμενο όλα έρχονται αόρατα, η Αθηνά, η νύχτα, η αυγή, μια μπάλα που παίζουν τα κορίτσια, ο ξένος που ξεβράζεται στην ακτή, για να μας ταξιδέψουν στη Σχερία και ταυτόχρονα να μας εκσφενδονίσουν στο σήμερα σε μια συνθήκη τόσο επίκαιρη, τόσο γνώριμη».
Στον ομηρικό λόγο όλα παίρνουν μορφή, έχουν υπόσταση, οι τύψεις, τα φανταστικά όντα, τα φυσικά φαινόμενα. Πλάθει τη φαντασία μας η οποία, για μένα, είναι πιο κοντά στην αλήθεια.
Η δύναμη στο μαζί
Η δύναμη αυτής της παράστασης πιστεύει ότι βρίσκεται «στο μαζί, είναι ο ξένος κι εμείς οι Φαίακες», και πάνω σε αυτή τη σχέση χτίζει το έργο ο Μιχαήλ Μαρμαρινός. «Δεν μοιράζει κινήσεις και λόγια, ο καθένας συμμετέχει σε κάθε δευτερόλεπτο της παράστασης. Ολοι τραβάμε κουπί σε αυτό το καράβι. Είμαστε υπεύθυνοι όλοι μαζί κι ο καθένας ξεχωριστά, κάθε στιγμή. Αυτή είναι η ομορφιά του σε αυτό το ταξίδι».
Ο Χάρης Φραγκούλης πιστεύει πως η θέση του ξένου δεν είναι και τόσο ξένη για τον οποιονδήποτε. «Ο καθένας μας έχει βρεθεί σε αυτή τη θέση», σχολιάζει. «Ξένος μπορεί να αισθανθείς ανά πάσα στιγμή οπουδήποτε. Ακόμη και σε μια παρέα. Αν κάποιος λέει ένα χοντροκομμένο αστείο κι όλοι γελάσουν εκτός από σένα, για δευτερόλεπτα βρίσκεσαι στην κατάσταση του ξένου. Ανώδυνο παράδειγμα βέβαια όταν χιλιάδες ξένοι της προσφυγιάς που βιώνουν οδύσσειες βρίσκονται στη δυσχερή αυτή θέση. Το ζήτημα αυτό ωστόσο είναι λεπτό με πολλές πτυχές: της κοινωνικής αδικίας, της ανθρώπινης ευαισθησίας, της συνείδησης, της ευθύνης του καθενός να σταθεί απέναντι στο πρόβλημα, να μιλήσει και να κατανοήσει το δράμα του άλλου. Δυστυχώς, ο βασικός συνδετικός κρίκος του καπιταλισμού δεν είναι η κοινωνική ευαισθησία. Είναι το κέρδος. Οπως και στη δουλειά μας. Ενας παραγωγός δεν μου ζητάει να ανοίξω την ψυχή κάποιου άλλου μέσα από το θέατρο. Δεν με ρωτάει αν έχω διαβάσει Πλάτωνα. Με ρωτάει αν είμαι δικτυωμένος διαδικτυακά, πόσους followers έχω και πόσο κόσμο μπορώ να φέρω».
Ο ίδιος απέχει από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά αυτό τελικά δεν σημαίνει κάτι για την πορεία του που μετράει βραβεία, σκηνοθεσίες και φανατικό κοινό. Από τις εμφανίσεις του στην Επίδαυρο θυμάται την παράσταση που ανέβασε το 2012 ο Λευτέρης Βογιατζής, τον «Αμφιτρύωνα», στην οποία συμμετείχε ως σπουδαστής τότε με έναν δευτερεύοντα ρόλο. «Είχα ξεχάσει τον φακό μου στη σκηνή κατά τη διάρκεια της πρόβας πριν από την παράσταση. Επέστρεψα για να τον πάρω. Είδα το θέατρο γεμάτο. Σοκαρίστηκα. Μοναδική εικόνα. Μεγαλείο».
Παράσταση «ζ-η-θ, ο Ξένος». Μια επιστροφή στις πηγές: επίσκεψη σε τρεις ραψωδίες της Οδύσσειας. Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, 11 και 12 Ιουλίου, Θέατρο Δάσους Θεσσαλονίκης, 31 Αυγούστου.
