Τι μπορούμε να πούμε σήμερα, που η εκδίκηση παρουσιάζεται συχνά σαν «αναγκαίο κακό», για την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή; Είναι η ηρωίδα ένα δημιούργημα –ή ένα θύμα– του χαρακτήρα της, έτσι ολόψυχα που δίνεται στον αγώνα για δικαιοσύνη; Είναι απλώς ένα μέλος της καταραμένης οικογένειας των Ατρειδών; Και αν εκφέρει έναν λόγο δίκαιης αντίστασης απέναντι στην άδικη εξουσία, γιατί, όταν η Κλυταιμνήστρα και ο Αίγισθος φονεύονται από τον Ορέστη, η Ηλέκτρα μένει εκτός του παλατιού, σιωπηλή;
Μιλώντας για τον πρωταγωνιστικό ρόλο της στην παράσταση που θα παρουσιάσει το θέατρο Πορεία στο Φεστιβάλ Επιδαύρου (στην πρώτη σκηνοθεσία του Δημήτρη Τάρλοου στο αργολικό θέατρο), η Λουκία Μιχαλοπούλου κάνει λόγο κατ’ αρχήν για το φαινόμενο «Ηλέκτρα», που όπως και τα φυσικά φαινόμενα –η ανατολή και η δύση του ηλίου λόγου χάρη– «τα παρατηρούμε, αλλά είμαστε και μέρος τους». Με αυτό σαν δεδομένο, η μετάφραση του Γιώργου Χειμωνά, σημειώνει η ηθοποιός, χαρακτηρίζεται από έναν λόγο «ποιητικό» και «κοφτερό», που μας δίνει τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε τον εγκέφαλο της ηρωίδας. Η οποία, πάντως, «αν ήθελε να δολοφονήσει ή να αυτοκτονήσει, θα το είχε κάνει», λέει στην «Κ» η βραβευμένη με το θεατρικό βραβείο «Μελίνα Μερκούρη» ηθοποιός. «Είναι όμως ένα πρόσωπο που υποφέρει αιώνια. Ξεκινάει από το πένθος για τον πατέρα και για την ανθρωπότητα και αρνείται να μπει σε κάποιο σύστημα. Στο φαινόμενο της Ηλέκτρας με ενδιαφέρει η επανάληψη, το ότι ρίχνει διαρκώς ένα κεντρί που επιστρέφει στον εαυτό της. Είναι εξουθενωτικό, είναι στενάχωρο, είναι δύσκολο για την ίδια και για τους άλλους. Δεν είναι μια ηρωίδα που κάνει κακό και το απολαμβάνει. Κάθε φορά που προκαλεί κάτι, κόβει μια φέτα από το σώμα της».
– Οταν βέβαια μιλάει στο αγγείο με τις υποτιθέμενες στάχτες του Ορέστη, το κάνει με πολλή τρυφερότητα.
– Είναι μια στιγμή τρομερή. Μοιάζει η Ηλέκτρα σαν να εκπροσωπεί όλες τις μάνες του κόσμου – γιατί είναι με έναν τρόπο και μάνα για τον Ορέστη. Οταν παλεύω με το κείμενο και φτάνω σε αυτό το σημείο, διαπιστώνω πως έχει πιάσει όλους τους θρήνους –μάνας, αδελφής, παιδιού– για κάτι που δεν πρόλαβε να τιμηθεί, που δεν πέθανε μόνο, αλλά έγινε στάχτη, τίποτα.
– Πώς φτάνει, λίγο πιο μετά, αφού φανερωθεί ο Ορέστης, να του λέει «χτύπα δύο φορές, αν μπορείς»;
– Σε αυτή την περίπτωση, προτείνει δολοφονία. Το να διανύσω αυτή την απόσταση ως ηθοποιός, αποτελεί έναν μαραθώνιο. Η Ηλέκτρα όμως δεν είναι δολοφόνος ούτε πολεμίστρια. Η προτροπή της προέρχεται από τον πόνο. Ο πυρήνας της είναι το αιώνιο πένθος, η εμμονή στο σκοτάδι, που το υποστηρίζει μέχρι τέλους, στο κεντρί που ρίχνει και επιστρέφει σε εκείνη. Στην Ηλέκτρα, κατά τη γνώμη μου, δεν αλλάζει τίποτα.
– Καταλαγιάζουν τα συναισθήματά της;
– Δεν καταλαγιάζει τίποτα. Θα έλεγε κανείς ότι το έργο έχει χάπι εντ. Αυτό που θέλει η Ηλέκτρα, γίνεται: ζει ο αδελφός της, επιστρέφει, σκοτώνεται η μανούλα της, που δεν την αντέχει, σκοτώνεται και ο εραστής της, μια χαρά. Δεν έχουμε και Ερινύες εδώ, επομένως όλα καλά. Ε, τίποτα δεν είναι καλά. Από ένα σημείο και έπειτα, αυτή η ηρωίδα, που δεν σταματάει να μιλάει και να μιλάει, αφού έγιναν όλα, δεν έχει ούτε έναν μονόλογο ούτε μια φράση θριάμβου ή χαράς. Αντίθετα, σωπαίνει ξαφνικά.
– Τι σημαίνει ότι δεν υπάρχουν Ερινύες στην «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή;
– Πρόκειται για ένα έργο τρομερά σύγχρονο και διαχρονικό. Είναι πολύ μπροστά από την εποχή του, αναστατώνεται το μυαλό σου αν συνειδητοποιήσεις τι έχει κάνει ο Σοφοκλής. Γιατί τις Ερινύες τις φέρουν οι ίδιοι οι ήρωες. Αυτό που σας περιέγραψα με το κεντρί, δεν το κάνει μόνο η Ηλέκτρα, αλλά και όλοι οι υπόλοιποι, με διαφορετικό τρόπο και ανάλογα τι κουβαλάει και τι εκπροσωπεί ο καθένας. Κάποιοι είναι πιο διονυσιακοί χαρακτήρες, κάποιοι πιο απολλώνιοι, όμως όλοι γίνονται με έναν τρόπο Ερινύες του εαυτού τους και των άλλων.
– Αραγε μέσα σε όλα αυτά υπάρχει και το λεγόμενο «σύνδρομο της Ηλέκτρας»;
– Εχουν γραφτεί τόσες μελέτες για όλα αυτά. Ομως δεν είμαι ψυχολόγος ή φιλόλογος, ούτε με ενδιαφέρει τόσο να προσεγγίσω τον ρόλο με τέτοιον τρόπο. Στην παράστασή μας, η Ηλέκτρα κουβαλάει μαζί της ένα αμπέχονο, το οποίο ανήκει υπό μία έννοια στον Αγαμέμνονα και μοιάζει να το έχει πάνω της σαν συντροφιά, αλλά και σαν βαρίδι. Προφανώς υπάρχει η ζήλια για τη μητέρα της, όμως υπάρχει και μια ομοιότητα μαζί της. Υπάρχει κάτι κοινό, όχι μόνο ανάμεσα στην Ηλέκτρα και την Κλυταιμνήστρα, αλλά ανάμεσα σε όλους μας και στους γονείς μας. Οσο και αν προσπαθούμε να μην τους μοιάσουμε, τελικά έχουμε πράγματα από εκείνους – όταν μάλιστα πολεμάμε κάτι δικό τους που δεν μας αρέσει, με έναν τρόπο το εμπεριέχουμε. Στη σχέση Ηλέκτρας – Κλυταιμνήστρας μπορεί να έχει περισσότερο ενδιαφέρον να δούμε τις ομοιότητες, αντί για τις διαφορές.
Υπάρχει κάτι κοινό, όχι μόνο ανάμεσα στην Ηλέκτρα και την Κλυταιμνήστρα, αλλά ανάμεσα σε όλους μας και στους γονείς μας. Οσο και αν προσπαθούμε να μην τους μοιάσουμε, τελικά έχουμε πράγματα από εκείνους.
– Και η σχέση της με τον Ορέστη;
– Ενα κομμάτι του ρόλου που δουλεύω, είναι ότι το παιδί αυτό, ο Ορέστης, είναι άφαντο. Ολο λέει ότι έρχεται και όλο δεν έρχεται – ως Ηλέκτρα δηλαδή, του έχω και έναν θυμό. Το πόσο τον αγαπώ και τον περιμένω, το λέει το κείμενο. Το να δουλέψει λοιπόν ένας ηθοποιός το ανάποδο –το «πού στο καλό είναι;»– έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Οταν δουλεύεις στο σκοτάδι, πρέπει να δουλέψεις μέσα σου και το φως. Το θέατρο, η τέχνη, βασίζονται στην αντίθεση. Επομένως, και με τον πατέρα της η Ηλέκτρα έχει αυτόν τον «έρωτα» που λέμε, το ζήτημα όμως είναι και η προδοσία που μπορεί να αισθάνεται. Οταν χάνεις κάποιον δικό σου σε ευαίσθητη ηλικία, όταν αναγκάζεσαι να μείνεις μόνος σου, κουβαλάς και έναν θυμό για τον άνθρωπο που έφυγε και για την ίδια τη ζωή.
– Τι έχει να πει σε μια γυναίκα τού σήμερα η Ηλέκτρα;
– Η Ηλέκτρα έχει να πει κάτι όχι μόνο σε μια γυναίκα του σήμερα, αλλά σε έναν άνθρωπο του πάντα. Οτιδήποτε άλλο θα ήταν πολύ μικρό. Αλίμονο αν τα κείμενα αυτά μπορούσαν να σταθούν μόνο τότε ή τώρα. Γιατί είναι φαινόμενα που δεν έχουν χρόνο και χώρο. Δεν έχει να μας πει κάτι διαφορετικό σήμερα η ανατολή, λες και μετά από 800 χρόνια θα μας πει κάτι άλλο. Δεν έχει να πει κάτι διαφορετικό ένας πόλεμος σήμερα, σε σχέση με ό,τι θα έλεγε πριν από πενήντα-εξήντα χρόνια. Είναι φαινόμενα που σου διαλύουν το σύστημα, θετικά ή αρνητικά. Δεν έχουν χρόνο, ούτε χώρο ούτε φύλο.
Η Ηλέκτρα έχει να πει κάτι όχι μόνο σε μια γυναίκα του σήμερα, αλλά σε έναν άνθρωπο του πάντα. Οτιδήποτε άλλο θα ήταν πολύ μικρό. Αλίμονο αν τα κείμενα αυτά μπορούσαν να σταθούν μόνο τότε ή τώρα.
*«Ηλέκτρα» του Σοφοκλή, Θέατρο Πορεία.
Σκηνοθεσία Δημήτρης Τάρλοου.
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου.
4 και 5 Ιουλίου.
