Την πρώτη φορά που τον είδα, ήταν διαδικτυακά. Ο Ουίλιαμ Κέντριτζ μπήκε στο στούντιό του στο Γιοχάνεσμπουργκ πολύ θεατρικά από μια πλαϊνή πόρτα, κάθισε σε μια καρέκλα με φόντο ένα τοπίο ζωγραφισμένο με κάρβουνο, πλησίασε την κάμερα και είπε σαν ηθοποιός: «Καλησπέρα. Σας καλωσορίζω στο στούντιό μου στο Γιοχάνεσμπουργκ της Νότιας Αφρικής». Επρεπε όμως να τον συναντήσω από κοντά πριν από δύο χρόνια, τέτοια εποχή, για να αντιληφθώ πώς αυτός ο επιβλητικός εβδομηντάχρονος κύριος με τα λευκά, ανακατεμένα μαλλιά και το ψαθάκι, ο απόλυτος «πολυκαλλιτέχνης» με την αχόρταγη περιέργεια και ευφυΐα, μπορεί να είναι ταυτόχρονα σοφός συνομιλητής και κομψός χιουμορίστας. Καθώς μάλιστα κάθε συνέντευξη συνιστά μια μικρή παράσταση, ο Κέντριτζ, που έχει σπουδάσει, εκτός της γραφιστικής, μιμική και θέατρο, δίνει συνέντευξη με χάρη, ενώ ταυτόχρονα ετοιμάζει στο μυαλό του το επόμενο σχέδιο. Αυτός που θεωρείται από τους σπουδαιότερους εικαστικούς και σκηνοθέτες της εποχής μας, με έργα σε μουσεία και συλλογές σε ολόκληρο τον κόσμο, είναι μοναδικός στο να παντρεύει τη μαγεία του χειροποίητου, τη χαρακτική, τη λιθογραφία, τη φωτοχαρακτική με τις τέχνες του θεάματος, το animation, τη λογοτεχνία και βεβαίως τον πολιτικό στοχασμό. Αλλωστε υπήρξε γιος δύο νομικών με ενεργό δράση κατά του απαρτχάιντ.
Για την τωρινή συνομιλία μας μεσολαβεί πάλι η τεχνολογία. Γίνεται μεταξύ Αθηνών και Γιοχάνεσμπουργκ μία ημέρα προτού ο Κέντριτζ ξεκινήσει τη διεθνή περιοδεία του με την παράσταση «Ο Φάουστ στην Αφρική!» (Faustus in Africa!) σε συνεργασία με την ομάδα κουκλοθεάτρου Handspring Puppet Company. Με τη δημιουργική σύνθεση που αποτελεί αναβίωση της ομώνυμης παράστασης του 1995, τον περιμένουμε μεταξύ 20 και 22 Ιουνίου στην Πειραιώς 260, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου.
«Σας μιλώ από το στούντιό μου στο Γιοχάνεσμπουργκ ένα παγωμένο χειμωνιάτικο βράδυ. Το Γιοχάνεσμπουργκ έχει πολύ κακή θέρμανση στα σπίτια», λέει, και σκέφτομαι το εργαστήριό του, αυτό το «δωμάτιο των θαυμάτων» με τα τεράστια ασπρόμαυρα ζωγραφισμένα φύλλα χαρτιού απλωμένα επάνω στους τοίχους, τα τραπέζια που είναι καλυμμένα από διάφορα υλικά, φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους αντικείμενα και άδεια ποτήρια. Στο παρελθόν, μια παλιά χάλκινη τούμπα στεκόταν επάνω σε ένα κομψό ταμπουρέ σαλονιού συμπληρώνοντας την εικόνα δημιουργικής αταξίας.
Η συνεργασία του Κέντριτζ με την πρωτοποριακή Handspring Puppet Company είχε ξεκινήσει προτού δημιουργήσουν τον «Faustus in Africa!», έργο που συνδυάζει το κουκλοθέατρο με την οπτική γλώσσα του animation με κάρβουνο. Με την ίδια εικαστική προσέγγιση και σκαλιστές ξύλινες μαριονέτες, που εσκεμμένα δεν μοιάζουν με ανθρώπους, ο καλλιτέχνης και η ομάδα άρχισαν να στήνουν τα έργα τους. «Ο Αντριαν Κόλερ και ο Μπάζιλ Τζόουνς, που ήταν κουκλοπαίκτες, κινούσαν τις μαριονέτες και εγώ που δεν κρατούσα μαριονέτα έγινα εκ των πραγμάτων σκηνοθέτης. Με αυτόν τον τρόπο ξεκίνησε η σκηνοθετική μου καριέρα», θυμάται ο Ουίλιαμ Κέντριτζ.
– Ομως γιατί σας γοητεύει το κουκλοθέατρο;
– Κατά τη γνώμη μου είναι εμβληματικό για τον τρόπο που λειτουργεί η τέχνη, δηλαδή βλέπεις καθαρά την τεχνικότητα της καλλιτεχνικής διαδικασίας. Οταν κοιτάς μια μαριονέτα, ξέρεις ότι δεν κοιτάς έναν ηθοποιό αλλά ένα τεχνικό δημιούργημα το οποίο κρατούν δύο χειριστές, ένας σε κάθε πλευρά της μαριονέτας.
Αλλά αυτό που με κρατάει καθηλωμένο σε αυτό το θέαμα είναι ότι, παρόλο που γνωρίζω την τεχνητή του φύση, δεν μπορώ να του αντισταθώ. Υπάρχει η εκούσια παραδοχή της οπτικής αυταπάτης και παράλληλα από την αυταπάτη γεννιέται ευχαρίστηση. Παρακολουθείς τον κουκλοπαίκτη, παρακολουθείς τη μαριονέτα, και κατά κάποιον τρόπο κάθεσαι πίσω από τον εαυτό σου και παρακολουθείς τον εαυτό σου να απολαμβάνει αυτή την ψευδαίσθηση.
– Το «Faustus in Africa!» δημιουργήθηκε το 1995, ακριβώς την περίοδο μετά τον μετασχηματισμό που επέφεραν οι πρώτες δημοκρατικές εκλογές στη Νότια Αφρική. Αφορούσε τις πολιτικές εξελίξεις της εποχής; Και στην αναβίωση χρειάστηκε να προσαρμόσετε το έργο στο παρόν;
– Αφορούσε, υποθέτω, τους ηθικούς συμβιβασμούς και τα ερωτήματα που προέκυψαν από τον μετασχηματισμό του κράτους. Οι εκλογές έφεραν το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα που θα μπορούσαμε να έχουμε στη Νότια Αφρική, αλλά παρ’ όλα αυτά δεν ήταν προφανές ποιες θα ήταν οι συνέπειές του. Ανταλλάξαμε την απόδοση δικαιοσύνης με ειρήνη. Είχαμε μια ειρηνική μετάβαση, αλλά άνθρωποι που είχαν διαπράξει μεγάλα εγκλήματα κατά την εποχή του απαρτχάιντ δεν λογοδοτούσαν ποτέ για αυτά τα εγκλήματα, και αυτό έχει επηρεάσει τη χώρα από τότε.
Παρακολουθείς τον κουκλοπαίκτη, παρακολουθείς τη μαριονέτα, και κατά κάποιον τρόπο κάθεσαι πίσω από τον εαυτό σου και παρακολουθείς τον εαυτό σου να απολαμβάνει αυτή την ψευδαίσθηση.
Η παραγωγή δεν άλλαξε, αλλά το κοινό τη βλέπει με νέο τρόπο. Είναι σαν το έργο να έχει μείνει στάσιμο, ενώ ο κόσμος γύρω έχει αλλάξει, κι έτσι το κοιτάζει από διαφορετική οπτική γωνία. Τα ζητήματα των αποζημιώσεων και της αποικιοκρατίας που συζητούσαμε το 1995 παραμένουν στο προσκήνιο το 2025. Και αυτό είναι μια έκπληξη για εμάς.
Οταν παρουσιάσαμε την αναβίωση της παράστασης στο Κέιπ Τάουν, είχε πολύ έντονη ανταπόκριση, και ο κόσμος εξεπλάγη που δεν το ξαναγράψαμε, ούτε το προσαρμόσαμε ώστε να ταιριάζει στη δεδομένη στιγμή της Νότιας Αφρικής. Οσο για την απήχηση που θα έχει στο κοινό της Αθήνας, αυτό θα το δούμε στην πράξη.
– Ενώ πλέον βαδίζετε στην όγδοη δεκαετία της ζωής σας όντας ένας διεθνώς αναγνωρισμένος καλλιτέχνης, εξακολουθείτε να αναζητείτε νέα στοιχεία για να προσθέσετε στο έργο σας;
– Ποτέ δεν ξέρω για τα νέα πράγματα μέχρι να ξεκινήσουν. Μέχρι να υπάρξουν. Δεν έχω μια λίστα επιθυμιών με διαφορετικές παραγωγές θεμάτων, ούτε όπερες που περιμένουν να ολοκληρωθούν. Οταν ξεκινήσει κάτι, τότε φαίνεται απαραίτητο να συνεχίσω να δουλεύω πάνω σε αυτό. Δουλεύω πάνω σε μια όπερα του Μοντεβέρντι αυτή τη στιγμή, αλλά υπάρχουν πολλές άλλες σκέψεις που φουσκώνουν κάτω από την επιφάνεια. Θέλω να δω ποιες είναι αυτές. Και επίσης δεν σκέφτομαι πραγματικά νέες τεχνικές μέχρι να ασχοληθώ με κάτι που απαιτεί κάποιον νέο τρόπο επίλυσης ενός προβλήματος, κάτι που μπορεί να περιλαμβάνει νέα υλικά και νέους τρόπους εργασίας.
Δεν έχω λίστα επιθυμιών με διαφορετικές παραγωγές θεμάτων. Δουλεύω πάνω σε μια όπερα του Μοντεβέρντι αυτή τη στιγμή, αλλά υπάρχουν πολλές σκέψεις που φουσκώνουν κάτω από την επιφάνεια.
– Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει μια καλλιτεχνική γλώσσα Ουίλιαμ Κέντριτζ;
– Θα μπορούσαμε άραγε να μιλήσουμε για μια καλλιτεχνική γλώσσα; Θα μπορούσαμε ίσως να μιλήσουμε για μια commedia dell’ arte, ένα σύνολο χαρακτήρων που επανεμφανίζονται ξανά και ξανά. Η καφετιέρα, ο ρινόκερος, το μεγάφωνο. Αλλά νομίζω ότι αυτό οφείλεται περισσότερο στην έλλειψη φαντασίας μου παρά σε οποιαδήποτε αυστηρή διαδικασία δημιουργίας μιας συγκεκριμένης γλώσσας. Κοιτάς όλα τα πράγματα που δεν μπορείς να αντισταθείς στο να τα κάνεις ξανά και ξανά και ξανά. Και μπορείς να τα χαρακτηρίσεις ως ένα είδος λεξιλογίου. Στην ουσία είναι αυτό που απομένει αφού έχουν ξεπεραστεί οι νέες σκέψεις· μια επιστροφή στις βασικές αρχές.
*«Ο Φάουστ στην Αφρική!» του Ουίλιαμ Κέντριτζ σε συνεργασία με την ομάδα κουκλοθεάτρου Handspring Puppet Company.
20 και 22 Ιουνίου στην Πειραιώς 260, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου.
