Το μακρινό σχετικά 2006 ανακοινώθηκε ότι αναλαμβάνει το Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου ο Γιώργος Λούκος, Ελληνας που ζούσε και εργαζόταν στη Γαλλία, καλλιτεχνικός διευθυντής του μπαλέτου της Οπερας της Λυών. Κανείς δεν μπορούσε τότε να φανταστεί την επιδραστική σφραγίδα για τα ελληνικά πολιτιστικά πράγματα εκείνου του έτους. Είκοσι χρόνια σχεδόν μετά, μπορούμε ανεπιφύλακτα να μιλάμε για «εποχή Λούκου».
Κατ’ αρχάς, ερχόμενος ο άνθρωπος αυτός στο φεστιβάλ, έκανε μια δραστική χειρονομία, η οποία έμελλε να ορίσει πολλά. Αναζήτησε και βρήκε στην οδό Πειραιώς ένα τεράστιο εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο –του Τσαούσογλου– που είχε περάσει στην Εθνική Τράπεζα.
Ενα άδειο κέλυφος, ρημαγμένο από εγκατάλειψη και πλούσιο σε βιομηχανική μνήμη, σε μια περιοχή εξαιρετικά γοητευτική. (Θεωρώ την οδό Πειραιώς από τους ομορφότερους δρόμους της Αθήνας – όχι επειδή συνδέει την Αθήνα με τον Πειραιά, αλλά επειδή είναι μια οδός συλλογικών αναμνήσεων: σε αυτόν συναντά κανείς ό,τι δεν συναντά στην αστική Αθήνα. Την προηγούμενη ζωή μιας πόλης, τότε που φαντασιωνόταν για τον εαυτό της μια βιομηχανική επανάσταση στα μέτρα της. Είχε το προτέρημα –ακόμη το έχει– να βρίσκεται πάντοτε ένα μεγάλο βήμα πίσω από αυτό που ονομάζεται αστική ανάπτυξη – προλαβαίνοντας για τον εαυτό της τον επόμενο σταθμό της Ιστορίας. Περπατάς εκεί μέσα σε μνήμες άλλων εποχών, που μπορεί να μην είναι δικές σου αλλά σου ανήκουν – ακόμη και αν συνιστούν μια προσωπική λογοτεχνία.) Εκεί, παρεπιδημεί ακόμη η αρχιτεκτονική μιας άλλης εποχής.
Στον πυκνό αστερισμό αυτών των κτιρίων, που δεν σε σταματάει η εξωτερική τους λάμψη αλλά η αίγλη μιας μνήμης, αποφάσισε αυτός ο άνθρωπος να εγκαταστήσει την εγκυμονούσα γαστέρα ενός «άλλου» φεστιβάλ, εκτιμώντας ότι εκείνο που γνωρίζαμε (Ηρώδειο, Επίδαυρος) έμοιαζε μάλλον να έχει εξαντλήσει τον εαυτό του περιμένοντας μια νέα χειρονομία. Ενας αμέτρητος αριθμός σημαντικών δημιουργών και δημιουργιών των παραστατικών τεχνών –χορευτικών, θεατρικών, μουσικών– που να μην προϋποθέτουν απαραιτήτως τα ιστορικά αυτά μνημεία, θα εμφανιστούν τα επόμενα χρόνια. Καλλιτέχνες που γνωρίζαμε μόνο από τα διεθνή φεστιβάλ ή που θα ‘πρεπε να ταξιδεύεις για να τους δεις, ξαφνικά εμφανίζονται στην πόρτα σου!..
Το καλοκαίρι αλλιώς!
Αυτή η τεράστια, ιστορικής και πολιτικής σημασίας χειρονομία έφερε στα έκπληκτα μάτια όλων μας μιαν άλλη πραγματικότητα. Λες κι ο Αη Βασίλης των παιδιών –όχι πια στις 31/12 αλλά την 1/6– άδειαζε τον τεράστιο σάκο του με δώρα για μεγάλους στα πόδια μας – το καλοκαίρι αλλιώς! Ξαφνικά, η συναγωγή ό,τι σημαντικότερου παράγεται πανευρωπαϊκά ή και σε παγκόσμια κλίμακα μερικές φορές, ένα απάνθισμα της σύγχρονης δημιουργίας προσγειώνεται στις βιομηχανικές αίθουσες και στις αυλές της οδού Πειραιώς 260, σε μια Αθήνα έκπληκτη και ασυνήθιστη σε τέτοιου είδους ανθώνες. Μια χειρονομία Arte Povera, που διέχεε το ελπιδοφόρο αίσθημα πως «ναι, όλα είναι εφικτά, όλα μπορούν να γίνουν, απλώς ονειρευθείτε»!
Και άρχισαν να ονειρεύονται οι πάντες, κοινό, δημιουργοί: Τεράστια, αιφνίδια άνθηση της εγχώριας δημιουργίας, ενθουσιώδεις νύχτες, καλλιτεχνικές συμπράξεις με την Ευρώπη, εξαγωγή ελληνικής δημιουργίας σε ξένα φεστιβάλ – ένα τεράστιο πολιτιστικό αποτύπωμα! Σαν να απέκτησε ξαφνικά βήμα, φωνή όλο το υπόγειο ρεύμα της ανέκφραστης νεαρής δημιουργικότητας. Τους δόθηκε η συνθήκη να φανταστούν και να δοκιμάσουν – στο πλαίσιο μάλιστα ενός διεθνούς φεστιβάλ! Εάν αυτό δεν λέγεται πολιτιστική πολιτική, πώς ακριβώς λέγεται; Η Αθήνα στον χάρτη μιας νέας πολιτιστικής, καλλιτεχνικής κοιτίδας της Ευρώπης. Και εκεί, ο κάθε θεατής να αισθάνεται πως βρήκε το φεστιβάλ του.
Σαν να θεσμοθετήθηκε δηλαδή η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ κοινού και δημιουργών έργων – κάτι που συνιστά μια διαρκή γιορτή της τέχνης. Γιατί αυτό κυριολεκτείται στη λέξη «φεστιβάλ» – μια γιορτή της σωματικής συγκίνησης του πνεύματος. Στην Πειραιώς άρχισε να μαζεύεται η ελληνική και η ευρωπαϊκή καλλιτεχνική υφήλιος.
Αρχισαν να στοιχειοθετούνται νέα πολιτιστικά ήθη: Αυτός ο χρόνος, για παράδειγμα, μετά την παράσταση, πίνοντας ένα ποτήρι κρασί. Αυτή η πολιτισμένη δροσερή παραμονή εκεί, στο «επιτόπου» μετά το έργο, για μια κουβέντα, μια δροσερή αφομοίωση αυτού που μόλις έχει διαμειφθεί – ειδικά αν έτυχε να είναι ενδιαφέρον και όμορφο. Γιατί η ομορφιά αν δεν τη μοιραστείς δεν αντέχεται.
Σιγά σιγά άρχισε να διαμορφώνεται μια σειρά θεατών ευρείας κλίμακας, ακόμη και σε επίπεδο ηλικιών, και ένα αισθητικό κριτήριο εξαιρετικής κρισιμότητας.
Επίδαυρος και Ηρώδειο
Η χειρονομία της Πειραιώς αποδείχθηκε τόσο καθοριστική που δεν θα μπορούσε να αφήσει «αλώβητη» και την άλλη πτυχή, την πιο ιστορική του φεστιβάλ: την Επίδαυρο κυρίως – και δευτερογενώς το Ηρώδειο. Η Επίδαυρος, όμως, χαρακτηρίστηκε από ένα παρόμοιο, τολμηρό σκεπτικό επιλογών και άρχισαν να έρχονται παραστάσεις εξαιρετικής σημασίας διεθνώς, πολλές σχεδιασμένες για παγκόσμια πρεμιέρα εκεί. Επιλογές που κράτησαν αδιάκοπο αυτό το διαλογικό και συγκρουσιακό ενδιαφέρον – που πάντα συνιστά αυτός ο χώρος για το ελληνικό κοινό. Αυτός δεν είναι εξάλλου ο ρόλος ενός πραγματικού φεστιβάλ; Να ανακινεί αντιλήψεις, να ταράζει άλλες, να δημιουργεί καινούργιες, να συνταράσσει καθεστώσες σκέψεις – και, φυσικά, να συνθέτει ένα δυναμικό πεδίο αναζητήσεων με αφορμή την αστείρευτη κληρονομιά του αρχαίου ελληνικού δράματος. Ενα πολυδύναμο σύστημα όπου ο Ελληνας είχε κάτι να περιμένει το καλοκαίρι.
Το φεστιβάλ οφείλει να πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες για την αντίληψη και τη φαντασία ακόμα και σε πεδία που δεν μπορούμε εμείς ακόμη να φανταστούμε.
Αυτό είναι το δικό μου φεστιβάλ, ενός ανθρώπου, ενός Αθηναίου θεατή του.
Ηταν όμως συνταρακτικές και οι προσωπικές μου εμπειρίες ως δημιουργού.
Ετυχε να συμμετάσχω το 2006 με τις «Ικέτιδες», με μια ελληνοολλανδική συμπαραγωγή με τους πρώην Hollandia, στην Επίδαυρο και στην Ολλανδία. Στην Πειραιώς έτυχε να κάνω δύο παραγωγές πάνω σε κείμενα του Δ. Δημητριάδη: το «Πεθαίνω σαν χώρα», ένα κλασικό πια έπος για τις χώρες της Ευρώπης, χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου ή του κόσμου που νομίζει ότι είναι ανεπτυγμένος· και το «Insenso».
Αυτές οι δύο παραστάσεις ανέδειξαν την Αίθουσα Δ και την Πειραιώς 260 ως εσωτερικό και εξωτερικό τοπίο. Στο «Πεθαίνω σαν χώρα», με εκείνη τη μεγάλη ουρά των ανθρώπων που διεμβόλιζε τον μεγάλο χώρο και ξεκινούσε έξω από το προαύλιο και σταδιακά παρήλαυνε μέσα μας. Και στο «Insenso», μέσα από περιήγηση, στην αποκάλυψη ενός άλλου χώρου δίπλα στο 260, ενός συγκλονιστικού βιότοπου που δεν θα φανταζόταν κανείς ότι υπάρχει, αν δεν υπήρχε η Πειραιώς 260, αυτό το κείμενο, αυτή η παράσταση για να τον αναδείξει. Στο δεύτερο μέρος, το κοινό έμπαινε πια μέσα στη Δ, καθήμενο με άλλον προσανατολισμό, 2-3 λεπτά περιμένοντας μέχρι να δύσει ο ήλιος, για να εισέλθει η πρώτη από τις 21 γυναίκες του «Insenso» στην αίθουσα.
Ολοκληρώνονται φέτος 70 χρόνια του φεστιβάλ. Θα τα χώριζα στην προ και μετά Λούκο εποχή, χωρίς να υποτιμώ την πρώτη, καθώς έδωσε τις βάσεις γι’ αυτό που ακολούθησε.
Παραστάσεις από την κατηγορία εκείνη που προσδιόρισε τον τόπο της 260 σαν καλλιτεχνικό τοπόσημο, σαν δυναμικό τοπίο. Να θυμηθώ ακόμη μία παράσταση με την ενθάρρυνση και εξ αφορμής του φεστιβάλ και του ίδιου του Λούκου. «Νoh-Νekyia», μια συμπαραγωγή του φεστιβάλ με το θέατρο Nο της Ιαπωνίας, που έκανε πρεμιέρα στο Τόκιο και μετά στην Επίδαυρο.
Ολοκληρώνονται φέτος 70 χρόνια του φεστιβάλ. Θα τα χώριζα στην προ και μετά Λούκο εποχή, χωρίς να υποτιμώ καθόλου την πρώτη, καθώς έδωσε τις βάσεις γι’ αυτό που θα ακολουθούσε. Η προσωπική μου περιπέτεια στις παραστατικές τέχνες έχει τρομακτικά προσδιοριστεί από το Φεστιβάλ Επιδαύρου κυρίως, και πριν από τον Λούκο. Που σημαίνει κάτι: τα κατάφερε το φεστιβάλ μας και τώρα που γιορτάζει τα 70 χρόνια του αυτό το καλοκαίρι, πρέπει να αισθανόμαστε ευτυχείς – είμαστε προνομιούχοι. Και να ευχηθούμε τη συνέχειά του πάνω σε ανάλογες αόρατες γραμμές και ίσως σε ακόμη τολμηρότερες. Γιατί το φεστιβάλ οφείλει να πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες για την αντίληψη και τη φαντασία και σε πεδία που δεν μπορούμε εμείς ακόμη να φανταστούμε.
*Ο κ. Μιχαήλ Μαρμαρινός είναι σκηνοθέτης. Από 1ης Σεπτεμβρίου 2025 θα είναι ο νέος καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Αθηνών.
