Στα μέσα της δεκαετίας του 1950, όταν γεννήθηκε το Φεστιβάλ Αθηνών, υπήρχε ένα πιεστικό ζήτημα εκσυγχρονισμού των κρατικών δομών της χώρας. Επί της ουσίας, η κυβέρνηση Παπάγου αρχικά και αργότερα οι κυβερνήσεις του Κωνσταντίνου Καραμανλή ώς το 1963, είχαν αναγάγει σε προτεραιότητα τη λεγόμενη ανασυγκρότηση μετά την καταστροφική δεκαετία του 1940. Η σύνδεση της χώρας με τους θεσμούς της Δύσης καθώς και η ανάπτυξη της Αθήνας υπήρξαν κεντρικές επιλογές.
Η δημιουργία του Φεστιβάλ Αθηνών το 1955 με πρωτοβουλία του Γεωργίου Ράλλη (1918-2006), ο οποίος στην κυβέρνηση Παπάγου κατείχε το υπουργείο Προεδρίας, ήταν μία πρωτοβουλία που υπηρετούσε πολλαπλούς στόχους. Ενίσχυε το τουριστικό προφίλ της Αθήνας, γεννούσε έναν καλλιτεχνικό θεσμό ως άτυπο μέρος ενός διεθνούς δικτύου και εξασφάλιζε άνοδο στην κίνηση κεφαλαίου, ιδεών και ανθρώπινου δυναμικού. Επιπλέον, «έδενε» την ελληνική πρωτεύουσα με έναν θεσμό υψηλών απαιτήσεων που εξασφάλιζε θέσεις εργασίας, γεννούσε εμπειρία και τεχνογνωσία και αναβίβαζε την Αθήνα σε μία ελίτ των πόλεων τουλάχιστον κατά τη θερινή περίοδο.
To φεστιβάλ ως καλλιτεχνικός θεσμός ενίσχυσε το τουριστικό προφίλ της πρωτεύουσας και εξασφάλισε άνοδο στην κίνηση κεφαλαίου, ιδεών και ανθρώπινου δυναμικού.
Πολλές από τις πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη της Αθήνας στη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου ανάγονται στον Μεσοπόλεμο όταν υπήρχε αντίστοιχη επιθυμία ανάπτυξης των υποδομών. Και τότε είχε αξιοποιηθεί για καλλιτεχνικές παραγωγές το Ηρώδειο (πριν αναστηλωθεί πλήρως μεταπολεμικά) και τότε είχαν αρχίσει μεγάλα έργα στην Αθήνα όπως η κάλυψη του Ιλισσού, η Αθηναϊκή Ριβιέρα, η ανοικοδόμηση κ.ά. Κατά μία έννοια, η δεκαετία του 1950 επαναδιατυπώνει με άλλους όρους πλέον το εκσυγχρονιστικό αίτημα που είχε γίνει επιτακτικό μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανάδειξη της Αθήνας ως κύριου εθνικού πόλου του ελληνικού αστικού κόσμου.
Στη δεκαετία του 1950 είχε καλλιεργηθεί παντού στην τότε Δυτική Ευρώπη η επιθυμία της διάχυτης αναγέννησης. Αυτή η τάση –που αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος της οικονομικής παλινόρθωσης– αγκάλιαζε και τον χώρο των τεχνών στον οποίον προσέδιδε σημαντικό ρόλο οικονομικής δύναμης και πνευματικής υπεραξίας. Η υπεραξία αυτή συνδεόταν με ζητήματα αστικής (και εθνικής) ταυτότητας και καλλιεργούσε αυτό που αργότερα ονομάστηκε city branding.
Τα φεστιβάλ της Ευρώπης
Εκείνη την εποχή, πολλά περιφερειακά καλλιτεχνικά φεστιβάλ γεννήθηκαν στην Ευρώπη και πολλά παλαιότερα, όπως η Μπιενάλε της Βενετίας, απέκτησαν νέο κύρος και λάμψη. Ηταν ένα ευρύτερο και οπωσδήποτε σύνθετο αίτημα του ψυχροπολεμικού κόσμου. Οι νέες συσπειρώσεις και τα καινοφανή δίκτυα γονιμοποιούσαν την ιδέα της νέας Δύσης.
Το Φεστιβάλ Καννών αναζωογονήθηκε και έλαμψε στη δεκαετία του ’50. Το Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Βερολίνου ιδρύθηκε το 1951 και το Φεστιβάλ της Βιέννης (Wiener Festwochen) ιδρύεται το ίδιο έτος. Το Φεστιβάλ Αθηνών γεννιέται μέσα σε ένα ευρύτερο κλίμα ευρωπαϊκής επανίδρυσης.
Βεβαίως στην Ελλάδα, υπήρχε η επιπλέον ανάγκη κάλυψης ενός χαμένου χρόνου (λόγω του Εμφυλίου) και υπήρχε επίσης το μειονέκτημα της γεωγραφικής απόστασης και του ελλείμματος των υποδομών. Ο εκσυγχρονισμός του αεροδρομίου του Ελληνικού υπήρξε κεντρικό θέμα στις μεταπολεμικές κυβερνήσεις. Εν τέλει μόλις το 1961 επί Καραμανλή μπαίνει σε τροχιά δημιουργίας το νέο αεροδρόμιο. Το ζήτημα των υποδομών στις αερομεταφορές δεν είναι ασύνδετο από τις ανάγκες ενός Φεστιβάλ με τις προσδοκίες και φιλοδοξίες που είχε το Φεστιβάλ Αθηνών τα χρόνια πριν από τη δικτατορία του 1967.
Η εικόνα της χώρας
Το Φεστιβάλ ήταν (έγινε) κομμάτι της νέας τουριστικής εικόνας της Αθήνας. Στη δεκαετία του ’50, όταν διαφημίσεις μεγάλων αεροπορικών εταιρειών κύκλωναν την πλατεία Συντάγματος, προχωρούσε η υποδομή σε πολυτελή ξενοδοχεία. Ηταν αδύνατον να επιτελέσει τον ρόλο του ένα τέτοιο Φεστιβάλ χωρίς αντίστοιχη αστική υποδομή. Το 1957 αρχίζει να χτίζεται η νέα «Μεγάλη Βρετανία», μπαίνουν οι υπογραφές για το «Χίλτον», εγκαινιάζεται το «Κινγκ’ς Πάλας», Πανεπιστημίου και Κριεζώτου. Το 1953 είχε ήδη εγκαινιαστεί το «Ατενέ Παλάς», Σταδίου και Κολοκοτρώνη.
Το Φεστιβάλ Αθηνών συνδέθηκε βεβαίως, στα πρώτα του χρόνια, με την αστική κοινωνία της πρωτεύουσας και τη διεθνή διανόηση, όπως και με το κοσμικό τζετ σετ. Οι πολιτικές προσωπικότητες που είχαν υπό την εποπτεία τους την πρώτη περίοδο το Φεστιβάλ, ο Γεώργιος Ράλλης και ο Κωνσταντίνος Τσάτσος ανήκαν αμφότεροι στον νεότερο αστικό διαφωτισμό και συνέπλεαν με τις ιεραρχήσεις που είχε ανάγκη ένα Φεστιβάλ εκείνη την εποχή. Το 1955 η Ελένη Βλάχου λανσάρει στα περίπτερα το περιοδικό «Εικόνες» που οπτικοποίησε και συμβόλισε την αστική αναγέννηση.
Ο Μητρόπουλος, ο Κάραγιαν, η Κάλλας εκπληρούσαν με την παρουσία τους τον προσανατολισμό μιας εμπειρίας κάτω από την Ακρόπολη. Το «Ηχος και Φως» ήταν ένα βίωμα σχεδόν αισθητηριακό, δεν ήταν απλώς μια τουριστική δυνατότητα.
Κατ’ επέκτασιν, η διαμόρφωση του περιβάλλοντος της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου από τον Δημήτρη Πικιώνη, υπό την επίβλεψη του Κωνσταντίνου Καραμανλή αρχικά ως υπουργού Δημοσίων Εργων και κατόπιν πρωθυπουργού, θεμελίωνε, προέκτεινε και συμπλήρωνε το ολιστικό όραμα των νέων Αθηνών. Το Φεστιβάλ Αθηνών είχε κομβικό ρόλο στην υπηρέτηση της νέας εικόνας της πόλης, καθώς προχωρούσε τη συμβολική και πρακτική ανέλκυση της Αθήνας από το ημίφως των Βαλκανίων στο φως του σύγχρονου κόσμου.
Μητρόπουλος, Κάραγιαν, Κάλλας, εκπληρούσαν με την παρουσία τους τον προσανατολισμό μιας εμπειρίας κάτω από την Ακρόπολη. Το «Ηχος και Φως» ήταν ένα βίωμα σχεδόν αισθητηριακό.
Τα έργα γύρω από την Ακρόπολη μετέβαλαν την πρόσληψη του Ιερού Βράχου και των μνημείων του. Ορισαν μία διαφορετική γλώσσα διαμεσολάβησης ανάμεσα στην «αρχαιότητα» και την αστική καθημερινότητα, ανάμεσα στο φυσικό ανάγλυφο των Αθηνών και την ιδέα της Αθήνας. Ηταν ένα έργο που συνδέθηκε με την ίδια τη φιλοσοφία της πρώτης περιόδου του Φεστιβάλ Αθηνών, τη ζητούμενη πνευματική υπεραξία, την κλασική κομψότητα και την ευγενή ισορροπία ανάμεσα στη λάμψη και την ουσία.
Την εποχή που το Φεστιβάλ Αθηνών άλλαζε τη θέση της Αθήνας στον διεθνή χάρτη, η ελληνική πρωτεύουσα είχε ώς τότε εξαιρετικά περιορισμένες δυνατότητες μετάκλησης και φιλοξενίας μιας μεγάλης ορχήστρας, ενός μεγάλου μαέστρου. Το νέο Ηρώδειο της δεκαετίας του ’50 αποκατέστησε αυτήν την εγγενή αδυναμία της Αθήνας και άνοιξε τον δρόμο για την πύκνωση των επαφών με καλλιτέχνες υψηλού κύρους τους οποίους προσκαλούσε με την πεποίθηση ότι η εμπειρία τους θα ήταν μοναδική. Και ήταν πράγματι. Η υπόκλιση μπροστά στο κοινό με θέα τον φωταγωγημένο Παρθενώνα έγινε γρήγορα ένα όνειρο για πολλούς καλλιτέχνες.
Σήμερα, με την απόσταση των 70 χρόνων, είναι δύσκολο να φανταστούμε τι σήμαινε για την Αθήνα τότε η δημιουργία του Φεστιβάλ. Οπως και να το δει κανείς –γεωπολιτικά, καλλιτεχνικά, κοινωνικά– το Φεστιβάλ Αθηνών άλλαξε την Αθήνα. Οι φωτογραφίες των πρώτων χρόνων, τα προγράμματα, τα μεγάλα ονόματα, η σύγκλιση της Ελλάδας με την Ευρώπη και τον κόσμο, μιλούν για μια αναγέννηση η οποία σήμερα προκαλεί συγκίνηση.
