«Πριν από 20 χρόνια είχα προβλέψει πως η εμπλοκή της αναβίωσης του αρχαίου δράματος με την τουριστική μας βιομηχανία δεν θα μας έβγαινε σε καλό. Πρέπει να ομολογήσω ότι ούτε στους χειρότερους εφιάλτες μου δεν μπορούσα να φανταστώ πού θα κατέληγε το πράγμα», έγραφε ο Θ. Κρητικός στις 4 Ιουλίου του 1990 στην «Ελευθεροτυπία».
Ο «χειρότερος εφιάλτης» του κριτικού της ιστορικής εφημερίδας ήταν η παράσταση της «Αντιγόνης» σε σκηνοθεσία Μίνω Βολανάκη και την Αλίκη Βουγιουκλάκη στον ομώνυμο ρόλο της σοφόκλειας τραγωδίας. Με τον σαρκαστικό τίτλο «Νιάου νιάου η Αντιγονούλα», απέρριψε όλο το εγχείρημα ως επιχειρηματικό πρότζεκτ κερδοσκοπικού χαρακτήρα.
Το 1990, ο Θ. Κρητικός στην «Ελευθεροτυπία» περιέγραψε ως «χειρότερο εφιάλτη» του την παράσταση της «Αντιγόνης» με την Αλίκη Βουγιουκλάκη στον ομώνυμο ρόλο. Με τον σαρκαστικό τίτλο «Νιάου νιάου η Αντιγονούλα», απέρριψε όλο το εγχείρημα ως επιχειρηματικό πρότζεκτ.
Βέβαια, η παράσταση έγινε sold out, η Βουγιουκλάκη δεν αποδοκιμάστηκε από το κοινό που συνέρρευσε μαζικά στην Επίδαυρο. Aλλωστε, κανένα λαϊκό είδωλο δεν απορρίφθηκε στην Επίδαυρο. Ούτε το ζεύγος Καρέζη – Καζάκου γιουχαΐστηκε στο φινάλε του «Οιδίποδα Τυράννου» (1989) ακόμη και αν ενόχλησε η σκηνοθετική έμπνευση του Ρόμπερτ Στούρουα να ανάψει τσιγάρο επί σκηνής ο αγγελιαφόρος (Αννα Μακράκη), τρικ που δεν επαναλήφθηκε στις επόμενες παραστάσεις.
Θέατρο και τουρισμός
Η ευθυγράμμιση των Επιδαυρίων με την εγχώρια τουριστική ανάπτυξη είναι ένα σύνθετο καλλιτεχνικό ζητούμενο. Για λόγους ιστορικούς, είναι σημαντικό να συνδέσουμε το τρίπτυχο «αρχαίο δράμα-Φεστιβάλ Επιδαύρου-πολιτιστικός τουρισμός» με τον βραχύβιο θεσμό των Δελφικών Γιορτών που οργάνωσαν για πρώτη φορά το ζεύγος Εύας Πάλμερ και Αγγελου Σικελιανού στο αρχαίο θέατρο των Δελφών το 1927 και επανέλαβαν το 1930. Οι δελφικές παραστάσεις («Προμηθέας Δεσμώτης», 1927, «Ικέτιδες», 1930) βρέθηκαν στο επίκεντρο του διεθνούς πολιτιστικού γίγνεσθαι προβάλλοντας ευρέως τη χώρα μας στο εξωτερικό.
Η ανάληψη της διεύθυνσης του Εθνικού Θεάτρου από τον Δημήτρη Ροντήρη, τον Δεκέμβριο του 1934, συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής φυσιογνωμίας του Εθνικού Θεάτρου και στην επεξεργασία μιας ολοκληρωμένης πρότασης για την αξιοποίηση του αρχαίου δράματος στη σκηνή της Επιδαύρου. Παρά τον αισθητικό συντηρητισμό του, πέτυχε σε ένα βαθμό την ανανέωση της σκηνικής απόδοσης της αρχαίας τραγωδίας, υποστηρίζοντας συστηματικά ότι τα αρχαία δράματα πρέπει να παίζονται στα σωζόμενα υπαίθρια αρχαία θέατρα. Επέλεξε το Ηρώδειο για να παρουσιάσει το 1936 την πρώτη του σκηνοθεσία, την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή με την Κατίνα Παξινού και με την ίδια σκηνοθεσία εγκαινίασε το 1938 το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου. Το 1954, με τον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδη σε δική του σκηνοθεσία και πρωταγωνιστή τον Αλέκο Αλεξανδράκη, αρχίζουν οι συστηματικές ετήσιες παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου στην Επίδαυρο.
Σταδιακά καλλιεργείται η αντίληψη ότι το αρχαίο δράμα είναι εθνική υπόθεση και διαμορφώνονται όροι μιας αρχαιοπρεπούς σκηνοθετικής αντίληψης, όπου το μοντέρνο δεν έχει θέση. Ο ορίζοντας προσδοκίας ενός ευρέος και ετερόκλητου μαζικού κοινού των θερινών παραστάσεων της Επιδαύρου που συρρικνώνεται και στο διάστημα της εικοσαετίας έως τη Μεταπολίτευση προσδιορίζεται από τα αυστηρά κριτήρια μιας κλασικίζουσας αντίληψης για το αρχαίο δράμα.
Η θεσμοθέτηση του Φεστιβάλ Αθηνών, το 1955, δημιούργησε ένα χώρο όπου μια μερίδα του κοινού θα μπορούσε να παρακολουθήσει σημαντικές παραστάσεις ξένων καλλιτεχνών. Αυτό δεν συνέβη τουλάχιστον σε όλη την πρώτη περίοδο, γιατί το Εθνικό Θέατρο μονοπωλεί τα Επιδαύρια.
Η Επίδαυρος ενισχύεται ιδιαίτερα ως πολιτιστικός προορισμός. Η συνεργασία του Εθνικού με τον ΕΟΤ και την Περιηγητική Λέσχη πέτυχε την «προσέλκυσιν» ξένων περιηγητών και την «τόνωσιν του εσωτερικού τουρισμού» μέσω της «διοργανώσεως περιηγήσεων, εορτών και θεατρικών παραστάσεων». Τα δημοσιεύματα της εποχής σημειώνουν τη φρενίτιδα του θεατρικού κοινού τον πρώτο χρόνο της έναρξης του φεστιβάλ, υπογραμμίζοντας ότι εκτός από τους τουρίστες «ολόκληρα καραβάνια κατέφθαναν εις την Επίδαυρον από την Βόρειον Ελλάδα, από τα νησιά και με παντός είδους μεταφορικά μέσα. Αλλοι ήλθαν με λεωφορεία, με μοτοσυκλέττες, σούστες, άλλοι έφθαναν εις το λιμανάκι της Παλαιάς Επιδαύρου με καΐκια, άλλοι με υποζύγια και πολλοί έφθαναν πεζή από τα χωριά ολόγυρα» («Εμπρός», 2.7.1955).
«Λαϊκό προσκύνημα»
Tο 1956 στην «Αντιγόνη» (σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή, Αννα Συνοδινού στον πρωταγωνιστικό ρόλο), ο αρχαιολογικός χώρος μετατρέπεται σε «λαϊκό προσκύνημα»ν. Την παράσταση θα παρακολουθούσε ο πρωθυπουργός Κ. Καραμανλής. Οι υπεράριθμοι θεατές, που κατέλαβαν τις θέσεις των κατόχων εισιτηρίων, προκάλεσαν έκτροπα στις κερκίδες. Η κατάσταση ήταν εκτός ελέγχου, όπως φαίνεται και από ένα σημείωμα του υπουργού Προεδρίας Κωνσταντίνου Τσάτσου στο πίσω μέρος μιας φωτογραφίας από τον χώρο των κερκίδων: «Την ώρα που τα πλήθη ετοιμάζονται να μάς λιθοβολήσουν στην Επίδαυρο».
Το 1960, ο «ιερός χώρος», ο «αφιερωμένος εις την δραματικήν τέχνην» κινδυνεύει να «βεβηλωθεί» από την «νεήλυδα τέχνην του μελοδράματος». Ο γενικός διευθυντής της ΕΛΣ Κ. Μπαστιάς, διεκδίκησε την Επίδαυρο για τη Λυρική Σκηνή, προτείνοντας τη «Νόρμα» με πρωταγωνίστρια τη Μαρία Κάλλας. Ο Αιμ. Χουρμούζιος, γενικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου, θορυβημένος με την προοπτική της απώλειας της αποκλειστικότητας του Εθνικού, σημειώνει: «Επτά τώρα χρόνια, Επίδαυρος σημαίνει και για το Ελληνικό κοινό και για το ξένο, κλασσικός ποιητικός λόγος. Τώρα αρχίζει να σημαίνει και όπερα-ιταλική δε όπερα και ιταλικός λόγος, όχι καν ελληνικός… Σωβινισμός; Οχι. Στοιχειώδης σεβασμός προς την αρχαία παράδοση» («Καθημερινή», 31.8.1960).
Το 1972 ο Σπ. Ευαγγελάτος σκηνοθέτησε πρώτη φορά στην Επίδαυρο για το Εθνικό Θέατρο την «Ηλέκτρα» με την Αντιγόνη Βαλάκου και στη Μεταπολίτευση δόθηκε επίσης για πρώτη φορά η άδεια σε θιάσους πλην του Εθνικού να χρησιμοποιήσουν το αρχαίο θέατρο. Το 1975 παίχτηκαν παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης («Ορνιθες») και του ΚΘΒΕ («Ηλέκτρα»), το 1980 του Αμφι-θεάτρου του Σπ. Ευαγγελάτου («Επιτρέποντες») και του ΘΟΚ («Ικέτιδες»). Το Εθνικό Θέατρο, το Θέατρο Τέχνης και το Αμφι-θέατρο είχαν συστηματική παρουσία στην Επίδαυρο όλη αυτήν την περίοδο, ενώ σημαντικός αριθμός μεταφράσεων των αρχαίων κειμένων έφερε την υπογραφή του Κ. Χ. Μύρη (ψευδώνυμο του κριτικού Κ. Γεωργουσόπουλου).
«Επίδαυρος σημαίνει και για το ελληνικό κοινό και για το ξένο, κλασικός ποιητικός λόγος. Τώρα αρχίζει να σημαίνει και όπερα – ιταλική δε όπερα και ιταλικός λόγος, όχι καν ελληνικός… Σωβινισμός; Οχι. Στοιχειώδης σεβασμός προς την αρχαία παράδοση». -Αιμ. Χουρμούζιος, Γενικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου
Το 1982 ο Πίτερ Χολ εγκαινίασε με την «Ορέστεια» την έλευση των ξένων σκηνοθετών και θιάσων, και είναι ο ίδιος που σκηνοθέτησε για πρώτη φορά Σαίξπηρ στην Επίδαυρο το 1988 («Τρικυμία», «Χειμωνιάτικο παραμύθι», «Κυμβελίνος»). Ο Πίτερ Χολ μαζί με τον Πίτερ Στάιν έτυχαν πάντοτε ιδιαίτερα θετικής υποδοχής από το κοινό και σε αντίθεση με άλλους κυρίως Γερμανούς σκηνοθέτες, δεν αποδοκιμάστηκαν, ίσως γιατί το έργο τους δεν διακρίνεται από εκκεντρικές σκηνοθετικές προσεγγίσεις ή τον μοντερνισμό των Ματίας Λάνγκχοφ, Ντμίτρι Γκότσεφ, Ρόμπερτ Στούρουα ή Ανατόλι Βασίλιεφ.
Νέα πορεία
Το 2006, ο Γιώργος Λούκος αλλάζει τα δεδομένα, παύει κάποιους θιάσους από την Επίδαυρο, όπως το Τέχνης και το Αμφι-θέατρο, διατηρεί το Εθνικό, διευρύνει το φεστιβάλ ως προς τα θεατρικά είδη, τους συγγραφείς, τους θιάσους, την ανάληψη των σκηνοθεσιών. Το 2006 η «Αντιγόνη» του Λευτέρη Βογιατζή αποτελεί σταθμό στην ιστορία της σκηνοθεσίας του αρχαίου δράματος, αφετηρία για νέες αναζητήσεις και σκηνογραφικές, ερμηνευτικές και κινησιολογικές προσεγγίσεις της αρχαίας τραγωδίας στη σύγχρονη σκηνή.
Ο Λούκος έδωσε τη δυνατότητα σε νέους σκηνοθέτες όπως ο Δημήτρης Καραντζάς («Ελένη», 2014), ο Εκτορας Λυγίζος («Προμηθέας Δεσμώτης», 2014), ο Κώστας Φιλίππογλου («Φιλοκτήτης», 2014) και ο Σίμος Κακάλας («Ορέστης, 2015») να διερευνήσουν με τη σύγχρονη σκηνοθετική οπτική τους την έννοια του τραγικού, χωρίς την ενίσχυση της τηλεοπτικής αισθητικής, μιας αισθητικής η οποία σήμερα αναπαράγει εκ νέου τις πρακτικές που κατά καιρούς επικράτησαν σε αυτόν τον «ιερό» και ίσως μεταφυσικό χώρο της Επιδαύρου.
*Η κ. Ρέα Γρηγορίου είναι διδάκτωρ Ιστορίας – Δραματολογίας ΑΠΘ.
