Οταν το Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου γεννήθηκε το καλοκαίρι του 1955, φρόντισε αμέσως την εικόνα του. Την εμπιστεύθηκε στα χέρια μερικών από τα μεγαλύτερα ονόματα των εγχώριων γραφικών και εικαστικών τεχνών, και το μήνυμα ήταν σαφές: Μια τέτοια «γιορτή των Τεχνών του υψηλού» δεν θα μπορούσε παρά να έχει ένα προσεγμένο, κομψό και γοητευτικό δημόσιο πρόσωπο.
Η πρώτη αφίσα του θεσμού φιλοτεχνήθηκε από τον μεγάλο σκηνογράφο μας Γιώργο Ανεμογιάννη, ο οποίος με τρόπο απόλυτα δωρικό χρησιμοποίησε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία τμήματος του αρχαίου θεάτρου της Επιδαύρου, εντάσσοντας πάνω του με παχιά άσπρα αρχαϊκά γράμματα τις λέξεις «Φεστιβάλ Αθηνών». Ο ίδιος σχεδίασε και μια εκπληκτική αφίσα για τη διοργάνωση του 1957, ένα έργο στο μεταίχμιο μεταξύ σκηνογραφίας, ζωγραφικής και γραφιστικής. Ηταν όμως στις αρχές του ’60, που ο μοντερνισμός των Μιχάλη Κατζουράκη και Φρέντι Κάραμποτ έφερε μια νέα πνοή.
Εχοντας ιδρύσει στις αρχές της δεκαετίας το πρωτοποριακό δημιουργικό γραφείο τους «Κ&Κ Διαφημιστικό Κέντρο Αθηνών», επιστράτευσαν έντονα πλακάτα χρώματα, μοντέρνα τυπογραφία και αφαίρεση: θαυμάζουμε τη δύναμη που έχει η καμπάνια του 1963, όπου ο Μ. Κατζουράκης έχει εντάξει τον κοχλία ενός βιολιού, ξεγυρισμένο από μια ασπρόμαυρη φωτογραφία, πάνω σε ένα κατακόκκινο φόντο. Στην καμπάνια του ’64 –διά χειρός του ανεπανάληπτου Φρέντι Κάραμποτ– το Ωδείο του Ηρώδου του Αττικού ξεγυρίζεται και βάφεται με ένα έντονο γαλάζιο φίλτρο, κάνοντας το χαρτί να μοιάζει αυτόφωτο και τη σύνθεση να θυμίζει κάτι που έρχεται από το μέλλον. Τα μοντέρνα sans sarif γράμματα των τίτλων, και στις δύο περιπτώσεις, υποστήριζαν το νέο, μοντέρνο ύφος. Οπως είχε εξηγήσει ο ίδιος ο Μ. Κ., «η προσπάθειά μας ήταν η αφίσα να ξεφύγει από τη λεπτομερή εικονογράφηση και να αποκτήσει καίρια εικαστική λειτουργία με την άμεση σύνδεση ενός λιτού εικαστικού στοιχείου και του καθαρού μηνύματος. Η απλοποίηση δηλαδή των δύο στοιχείων (εικόνα-γραπτό μήνυμα), έτσι ώστε να προκληθεί η επικοινωνιακή αντίληψη και να επιτευχθεί η άμεση οπτική επικοινωνία».
Ανεμογιάννης, Κάραμποτ, Κατζουράκης και πολλοί ακόμη σημαντικοί καλλιτέχνες των εγχώριων γραφικών και εικαστικών τεχνών φιλοτέχνησαν την «εικόνα» του ελληνικού φεστιβάλ.
Είναι αυτό που ο καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στο Πολυτεχνείο Αγγελος Προκοπίου είχε αποκαλέσει «εύρημα, ψυχή της διαφημιστικής ζωγραφικής» και, που, όπως συμπλήρωνε ο σχεδιαστής Σπύρος Καραχρήστος στο κείμενό του για τη μεγάλη αναδρομική των «Κ&Κ» στο Μουσείο Μπενάκη το 2008, «είναι αυτό που αργότερα παγιώθηκε στη διαφημιστική αργκό σαν concept (ιδέα)».
Η «χειροπιαστή» κλίμακα
Καλοσχεδιασμένες, συγκινητικές αφίσες δρόμου, λοιπόν, σμιλεμένες από τα χέρια «γιγάντων», αποτέλεσαν την πρώτη εικόνα, την πρώτη γνωριμία του φεστιβάλ με το φιλότεχνο κοινό. Λιγότερο γνωστός, πάντως, παρέμεινε ο σχεδιασμός των φυλλαδίων και των προγραμμάτων του. Κρατώντας στα χέρια μας ένα σπάνιο έντυπο πρόγραμμα του φεστιβάλ του 1960, ξεκινάμε μια μικρή περιπέτεια αναζήτησης της εικόνας και του παλμού του μεγάλου πολιτιστικού οργανισμού στη μικρή χειροπιαστή κλίμακα.
Το εξώφυλλο του εν λόγω εντύπου είναι από βαρύ, πολυτελές χαρτί, βαμμένο με ένα ατόφιο, χορταστικό στο μάτι, κεραμιδί χρώμα. Ογδόντα τέσσερις σελίδες βιβλιοδετημένες με καρφίτσα, μέγεθος λίγο πιο «κοντό» από το γνωστό Α4 (21 επί 28 εκατοστά – μια αναλογία ασυνήθιστη, που δίνει στο έντυπο μιαν αίσθηση «λευκώματος») και οι λέξεις «Φεστιβάλ Αθηνών 1960» γραμμένες με μια χειρόγραφη γραμματοσειρά τύπου Didot συνδυάζονται με την κομψή εικονογράφηση μιας μέλισσας.
Αναζητώντας τον σχεδιαστή του εξωφύλλου, βρίσκουμε ότι δεν είναι άλλος από τον Γιάννη Τσαρούχη, που, ενώ το όνομά του έχει συνδεθεί με τα σκηνικά που σχεδίασε για εκδηλώσεις του φεστιβάλ (ανάμεσά τους και εκείνα για την ιστορική παράσταση της «Νόρμα» του Μπελίνι με πρωταγωνίστρια τη Μαρία Κάλλας στην Επίδαυρο, την ίδια χρονιά), ελάχιστοι γνωρίζουν πως είχε επιμεληθεί και κάποια έντυπα. Ανατρέχοντας, μάλιστα, στα αρχεία του ΕΟΤ, ανακαλύπτουμε ότι είχε σχεδιάσει και το πρόγραμμα της επόμενης χρονιάς.
Ξεφυλλίζοντας το βαρύ χαρτί της έκδοσης, καταλαβαίνουμε πως κρατάμε στα χέρια μας μια χρονοκάψουλα που μας γυρίζει πίσω στο 1960, προσφέροντας αφειδώς μια γεύση του «πνεύματος της εποχής»: το δεύτερο «σαλόνι» γεμίζει την αριστερή του σελίδα με ένα ασπρόμαυρο πορτρέτο της μεγάλης μας λυρικής τραγουδίστριας, με τη φράση «Η Μαρία Κάλλας στην Επίδαυρο» να τη συνοδεύει, ενώ στη δεξιά σελίδα ανακοινώνονται με αρχαϊκά κεφαλαία γράμματα οι σπουδαίοι καλεσμένοι του Ηρωδείου, από τον γαλλικό θίασο Marie Bell έως το American Ballet Theatre.
Από το δισέλιδο αναδύονται εθνική υπερηφάνεια και αισιοδοξία, μια νέα δύναμη και ελπίδα, αντικατοπτρίζοντας μια χώρα που επιτέλους έβγαινε από το σκοτάδι των πολέμων και δημιουργούσε σε όλη τη βεντάλια των τεχνών αυτό που μετέπειτα ονομάστηκε «Ελληνική Ανοιξη». Πρόκειται για ένα κλίμα ακμής που αποτυπώνεται και στις διαφημιστικές καταχωρίσεις που εμφανίζονται εδώ και εκεί στις σελίδες, ανάμεσά τους και μία του Τεχνικού Γραφείου Δοξιάδη και της Ολυμπιακής Αεροπορίας, που διατυμπανίζει «καθημερινά δρομολόγια με Comet 4B».
Η αναπάντεχη εμφάνιση μιας απολαυστικής γελοιογραφίας του Μποστ –ένα μικρό «άγνωστο αριστούργημα» και αυτή– προδίδει τη γιγάντωση της νέας «τσιμεντένιας» πρωτεύουσας της αντιπαροχής, με έναν εύσωμο, γυμνασμένο αρχαίο ήρωα να ξεκουράζεται σε ένα τραπεζάκι καφενείου πίνοντας ελληνικό καφέ, ενώ πάνω του υψώνονται πολυκατοικίες με επιγραφές που αναγράφουν «Τσιμέντα Ηρακλής».
Ανάμεσα στα αρχειακά μας ευρήματα είναι και μια δουλειά του εικονογράφου και σκηνογράφου Δημήτρη Ρικάκη, ο οποίος σχεδίασε σκηνικά παραστάσεων στη Βιέννη από το 1955 έως το 1958 και διετέλεσε καλλιτεχνικός σύμβουλος του ΕΟΤ στη Φρανκφούρτη μεταξύ 1959-1963. Πρόκειται για σχέδιό του σε εξώφυλλο τρίπτυχου φυλλαδίου του φεστιβάλ για το 1965, το οποίο έχει την αίσθηση της σκηνογραφίας – όπως και εκείνο του Ανεμογιάννη για το 1957. Μια εικονογράφηση εκπληκτική, που φανερώνει το μεγάλο ταλέντο του «φευγαλέου» Δ. Ρικάκη και που μας «αναγκάζει» να επανέλθουμε σε αυτόν σε επόμενο τεύχος του «Τέχνες» με μια αναδρομική παρουσίαση του έως τώρα ακυκλοφόρητου έργου του.
1955-2025: 70 χρόνια μετά
«Το φεστιβάλ είναι οι άνθρωποί του. Δημιουργοί, συντελεστές και κοινό. Μια ζωντανή συνάθροιση από λάτρεις του πολιτισμού που δημιουργούν μαζί, κάθε φορά, την κοινή εμπειρία της τέχνης», ανακοινώνει στο προφίλ της στο Instagram η Beetroot, που για δεύτερη χρονιά φέτος σχεδιάζει την καλοκαιρινή καμπάνια του θεσμού, αυτή τη φορά με βασικό του θεματικό άξονα μια σειρά από χειρόγραφα πορτρέτα – «ανάμεσά τους εμβληματικές προσωπικότητες, συγγραφείς, συνθέτες, δραματουργοί, ηθοποιοί, αλλά και μυθικά πλάσματα που απαρτίζουν την ιστορία, και την ουσία, του φεστιβάλ». Η «παρέλαση» από τις μορφές που εμφανίζονται με κατάμαυρες, χοντρές, «γρήγορες» πινελιές μέσα στα έντονα πλακάτα χρώματα του φόντου τους, επιχειρεί ένα «κλείσιμο του ματιού» στις σπουδαίες καμπάνιες του παρελθόντος, αλλά και μια σύνδεση με το παρόν.
«Το φεστιβάλ είναι οι άνθρωποί του. Δημιουργοί, συντελεστές και κοινό», ανακοινώνει στο προφίλ της στο Instagram η Beetroot, που σχεδιάζει την καλοκαιρινή καμπάνια του θεσμού.
Ορόσημο, ωστόσο, για την εικόνα του φεστιβάλ αποτέλεσε το rebranding που έγινε το 2021 από το δημιουργικό γραφείο DPS του Δημήτρη Παπάζογλου. Την επόμενη Κυριακή, μιλάμε εφ’ όλης της ύλης μαζί του και ανακαλύπτουμε μια εις βάθος έρευνα μέσα στην ψυχή –θεατή και αθέατη– του μεγάλου πολιτιστικού θεσμού.
