«Τα φεστιβάλ είναι η ζωή μου, εδώ ή αλλού», είχε πει το 2012, σε μια περίοδο πολύ δύσκολη για τη χώρα, και, αναπόφευκτα, για τον θεσμό. Και είχε δίκιο. «Τίποτα δεν κατοχυρώνεται, δεν θεωρείται κεκτημένο», είχε πει το 2007, διανύοντας τον δεύτερο χρόνο του ως καλλιτεχνικού διευθυντή. Και είχε άδικο.
Γιατί στον Γιώργο Λούκο οφείλεται το Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου του 21ου αιώνα, επί της ουσίας. Προσγειώθηκε στην ελληνική πραγματικότητα ο άγνωστός μας, διεθνής παρ’ όλα αυτά, κύριος Λούκος, ύστερα από πρόσκληση του Κώστα Καραμανλή το 2005, για να αναλάβει το φεστιβάλ. Ελειπε από τη χώρα πάνω από 30 χρόνια. Ηταν στην Οπερα της Λυών, καλλιτεχνικός διευθυντής του Μπαλέτου, θέση που διατήρησε. Στην αρχή της δεκαετούς θητείας του, το 2006, απέκτησε τη στέγη της Πειραιώς 260. Οπως συνήθιζε να λέει: «Θεωρώ την επιλογή αυτή ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της θητείας μου».
Η ευτυχέστερη και ταυτόχρονα παράξενη στιγμή ήταν όταν έψαχνα νέους χώρους, οπότε με τη συνδρομή του Δ. Παπαϊωάννου και του Λ. Βογιατζή ανακάλυψα την Πειραιώς 260.
Εκτός από την κατεξοχήν στέγη του, όμως, το φεστιβάλ απέκτησε υπόσταση, αξιοπιστία και σύνδεση με τη σύγχρονη, διεθνή καλλιτεχνική παραγωγή. Σύστησε στο κοινό σχήματα από το εξωτερικό, ανέδειξε Ελληνες δημιουργούς, άλλαξε το βλέμμα μας και την πόλη.
Γράφαμε τότε («Κ», 13/8/2006): «Μια “άλλη” πόλη αναδύθηκε μέσα από το φετινό φεστιβάλ. Μια πόλη ζωντανή, ανήσυχη, πρόθυμη να συναντηθεί με το καινούργιο. Μια πόλη που διψούσε για νέες προτάσεις, άλλες “γλώσσες”, πρωτοποριακά θεάματα. Μια πόλη που απορροφούσε, όπως η άνυδρη γη, τις “σταγόνες” παραδοξότητας ή μεταμοντέρνας ματιάς πάνω στις ανθρώπινες επιθυμίες, φαντασιώσεις και αναστολές.
Η κάθαρση άργησε 8 χρόνια
Ο εμπνευστής και εμψυχωτής αυτής της τεκτονικής αλλαγής έφυγε, κακήν κακώς, από την Ελλάδα το 2015, αφού η τότε πολιτική ηγεσία τον έσυρε σε μια αδιανόητη περιπέτεια. Είχε άδικα κατηγορηθεί για διασπάθιση δημοσίου χρήματος. H περιπέτεια αυτή του στοίχισε οκτώ χρόνια εμπλοκής με την ελληνική Δικαιοσύνη, πολλά έξοδα και μεγάλη ψυχική φθορά, μέχρι να κηρυχθεί πανηγυρικά αθώος από το Τριμελές Εφετείο Κακουργημάτων Αθηνών, το 2023. Ο Δήμος Αθηναίων τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς του απένειμε το Μετάλλιο του Δήμου ως ελάχιστη οφειλόμενη τιμή στον άνθρωπο που «άνοιξε τη σύγχρονη τέχνη στους πολλούς και αναμόρφωσε το Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου», όπως είχε υπογραμμίσει ο Κώστας Μπακογιάννης. «Αδειασες έναν κόσμο επάνω μας και εμείς αδειάσαμε όλη την Ελλάδα επάνω σου», υπογράμμισαν οι ομιλητές, εκλεκτοί καλλιτέχνες και φίλοι του, εκφράζοντας το κοινό αίσθημα. Διαγράφονται άραγε η ταλαιπωρία και η πικρία από την αποθεωτική πορεία μιας δεκαετίας; Να συγκρατήσουμε τα χειροκροτήματα και την ευφορία από την Αριάν Μνουσκίν, τον Οστερμάγιερ και τη Σαουμπίνε, τη Σιλβί Γκιλέμ, τον Μιχαήλ Μπαρίσνικοφ, την Πίνα Μπάους, τον Μπομπ Γουίλσον, τη Φιόνα Σο, τον Ρομέο Καστελούτσι, τον Κέβιν Σπέισι, τον Λευτέρη Βογιατζή, τον Δημήτρη Παπαϊωάννου, τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, τον Θόδωρο Κουρεντζή (ατέλειωτη η λίστα) ή να γείρει η πλάστιγγα στην ηθική και ψυχική κακοποίηση που υπέστη;
Οταν επικοινωνήσαμε μαζί του τηλεφωνικά πριν από λίγες ημέρες, ύστερα από πολλές προσπάθειες, από τη Λυών όπου κατοικεί, ήταν λιγομίλητος. Ομως ο εορτασμός των 70 χρόνων ενός θεσμού, στον οποίο έπαιξε καθοριστικό ρόλο, θα ήταν ελλιπής χωρίς τη δική του φωνή.
«Είναι ανάμεικτα τα συναισθήματά μου…», λέει κομπιάζοντας. «Οπως ξέρεις με έδιωξαν από το φεστιβάλ, δεν έφυγα… Οταν το ανέλαβα ήταν ένα φεστιβάλ που λειτουργούσε, ώς ένα βαθμό, με εξυπηρετήσεις. Ο τάδε που είναι γνωστός του δείνα βουλευτή κ.ο.κ. Πρώτη μου κίνηση ήταν να ενεργοποιήσω ένα δίκτυο καλλιτεχνών, διεθνώς, που γνώριζα ήδη, και να τους φέρω στην Ελλάδα».
– Τι κρατάτε από τη δεκαετή θητεία σας;
– Οτι είχα πολύ καλή σχέση με τους Ελληνες καλλιτέχνες που συνεργάστηκαν μαζί μου και ήταν πολύ υποστηρικτικοί. Καλλιτέχνες που δεν είχαν ούτε επιχορηγήσεις ούτε τίποτα. Και λίγο λίγο τους παρακολουθούσα να αλλάζουν και να αλλάζουν και τη χώρα. Υστερα είχα μια σχέση με το εξωτερικό, ήξερα τον «χάρτη» των γεγονότων, τι παιζόταν και πού, αν είχε επιτυχία, και το έφερνα στην Ελλάδα.
– Μέσα σε αυτήν τη δεκαετία, είδατε να μεταμορφώνεται ένας θεσμός και μαζί του η πόλη. Ποιος ήταν ο καταλύτης;
– Η αντίδραση του κοινού. Που έγινε φανατικός θεατής του φεστιβάλ. Hταν ένας κόσμος που ζούσε στον παλμό του και τον τροφοδοτούσε. Και κυρίως νέα παιδιά, που δεν είχαν πάει ποτέ πριν στο φεστιβάλ, με σταματούσαν και μου ζητούσαν με πάθος αν υπήρχε τρόπος να δουν μια παράσταση στην οποία δεν είχαν βρει θέση. Και σκεφτείτε ότι με είχαν αποθαρρύνει για τη στέγη της Πειραιώς. «Δεν θα πατήσει κανείς εκεί», μου έλεγαν.
– Προσωπικά, τι σας έδωσε το φεστιβάλ;
– Το φεστιβάλ μου έδωσε κυρίως αγάπη και γνώση για την Ελλάδα. Αλλαξε τη σχέση μου με την Ελλάδα.
– Παραμένει ζωντανή μέσα σας, ακόμα, η σχέση αυτή;
– Ναι. Μεγάλωσα κι εγώ, μεγάλωσε και η Ελλάδα.
– Η πιο θετική εικόνα στην οποία ανατρέχετε;
– Ηταν πολλά τα θετικά γιατί ερχόμουν σε επαφή με νέους δημιουργούς, που ήταν open minded. Οπως ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, που θα είναι ο νέος διευθυντής του φεστιβάλ. Οταν πρωτοσυναντηθήκαμε ήταν ακόμη νέος και όχι το ίδιο γνωστός. Αναγνώρισα την αξία του, του έδωσα χώρο. Χαίρομαι πάρα πολύ που αναλαμβάνει το φεστιβάλ, ήταν ένας άνθρωπος ανοιχτής πλεύσης και οριζόντων.
Η σχέση του με την Ελλάδα
Yστερα, η κουβέντα ξεστράτισε σε άλλα. Λιγομίλητος κι εδώ. Ισως έρθει αρχές καλοκαιριού στην Ελλάδα, «μου αρέσει πάντα να περπατάω στους δρόμους της Αθήνας και να σκέφτομαι», τονίζει. Θέλει να συναντήσει και τους φίλους του, «είναι πολλοί οι καλλιτέχνες που αγαπώ και με αγαπούν». Και είναι αλήθεια. Ηδη από το 2007, στο ερώτημά μας «ποια είναι η σχέση σας με την Ελλάδα» («Κ», 26/8) είχε απαντήσει: «Αισθάνομαι πιο οικεία. Εχω γνωρίσει τον καλλιτεχνικό κόσμο, δημιουργώντας δεσμούς φιλικούς. Τους νιώθω τώρα σαν μια μεγάλη οικογένεια». Βέβαια, η «οικογένειά» του ήταν και παραμένει διεθνής. Στο μεγαλύτερο μέρος της 75χρονης ζωής του (γενν. το 1950) μετακινείτο διαρκώς, για επαγγελματικούς λόγους. Και όταν ζούσε στην Ελλάδα, μοίραζε ένα μέρος του χρόνου του ταξιδεύοντας στη Λυών. «Η Ελλάδα είναι μια καταπληκτική αγκαλιά, αλλά μπορεί να σε σφίξει τόσο πολύ που να σε πνίξει. Ετσι έχω μεν την αγκαλιά, αλλά μπορώ και να γλιστράω, να φεύγω και να επιστρέφω», μας είχε πει το 2007. Λόγια που, εκ των υστέρων, φαίνονται προφητικά.
Αλλο θέατρο, άλλοι θεατές
Πώς να αποτιμήσουμε, ως σταθεροί θεατές, τη δεκαετία του Γιώργου Λούκου στο φεστιβάλ; Να πούμε ότι μας έκανε πιο πλούσιους; Κάπως κοινότοπο και επαναλαμβανόμενο. Αδιαμφισβήτητο είναι το γεγονός ότι οι θεατές πολλαπλασιάστηκαν· τα ερεθίσματα μεταβολίστηκαν οξύνοντας το κριτήριο των Ελλήνων δημιουργών και του κοινού· αλλάξαμε κι εμείς μαζί με τον θεσμό· άλλαξε και το ελληνικό θέατρο.
Η Ελλάδα είναι μια καταπληκτική αγκαλιά, αλλά μπορεί να σε σφίξει τόσο πολύ που να σε πνίξει. Ετσι έχω μεν την αγκαλιά, αλλά μπορώ και να γλιστράω, να φεύγω και να επιστρέφω.
Συμμεριζόμαστε και σήμερα αν όχι τον ίδιο φανατικό ενθουσιασμό, την αδημονία να ξαναβρεθούμε στην Πειραιώς 260. Το φεστιβάλ παραμένει δραστήριο πάνω στις ράγες που τοποθέτησε ο Γιώργος Λούκος. Εξακολούθησε και ευτύχησε στη συνέχειά του (με τον Βαγγέλη Θεοδωρόπουλο και την Κατερίνα Ευαγγελάτου) να επινοεί τρόπους για να κεντρίζει και να ανανεώνει το ενδιαφέρον. Και φέτος, ήδη, αρκετές παραστάσεις στην Πειραιώς 260 είναι sold out.
Οφείλουμε πολλά στον Γιώργο Λούκο. Για την ευρυχωρία που μας πρόσφερε. Ανοιξε τα μάτια μας για να αντιληφθούμε με διαφορετικό τρόπο την καλλιτεχνική δημιουργία, την πόλη, την κοινωνία, τον ίδιο μας τον εαυτό.
