Ιστορίες της Μεταπολίτευσης
επιμ.: Κ. Κωστής, Σωτ. Ριζάς με τη συνεργασία της Ανδρομάχης Θεοδωροπούλου, συλλογικό έργο
εκδ. Πατάκη, 2025, σελ. 848
Ενας τόμος με σαράντα κείμενα γύρω από έξι μεγάλα πεδία, που αγγίζουν ένα ευρύτατο φάσμα θεματικών: τις μεγάλες πολιτικές διαμάχες, την οικονομία, τον ρόλο του κράτους, την εκπαίδευση, το συνδικαλιστικό κίνημα, την κοινωνία των πολιτών, την εξωτερική πολιτική, τον ρόλο της Εκκλησίας, την πεζογραφία, τη μουσική, τις αντιλήψεις και ιδεολογίες, την κουλτούρα εν γένει, ακόμα και τη γαστρονομία.
Ενα ερώτημα είναι, αν πέρα από πολλές επιμέρους διαπιστώσεις, υπάρχει κάτι που να επιτρέπει μια πιο συνθετική κατάληξη. Η απάντησή μου είναι ότι υπάρχει μια συνθετική θεώρηση, αλλά όχι εκεί που υποθέτει κανείς. Υπάρχει στο ότι επιτρέπει μια κριτική θεώρηση των πραγμάτων και των ετερόκλητων επιδράσεων πολλών δυνάμεων ή παραγόντων, ιδεολογικών και πρακτικών μορφών προσέγγισης, που υποκινούν περαιτέρω σκέψη, αναζήτηση και κάλυψη κενών. Διαβάζοντας τις επιμέρους συμβολές, πιέζεσαι να πάρεις μια απόσταση ώστε να κατανοήσεις την ουσία πολλών εξελίξεων ή θεμάτων και τις σχέσεις τους με το χθες ή το αύριο και να αναζητήσεις απαντήσεις που ως κατάληξη οδηγούν σε ένα ευρύτερο αφήγημα. Προφανώς, διαφορετικό για τον καθένα.
Ενας τόμος αφιερωμένος στη Μεταπολίτευση, αναπόφευκτα βάζει το ερώτημα για τη διευκρίνιση του όρου. Ο Κ. Κωστής αναφέρεται σε διάφορους ορισμούς, αλλά νομίζω ότι το μεγάλο ερώτημα δεν αφορά το φορμαλιστικό ζήτημα των ορισμών της Μεταπολίτευσης, αλλά του περιεχομένου, της εξήγησης της πορείας της. Αλλωστε, οι ορισμοί είναι εργαλεία για να διασφαλίσουν αντιλήψεις και να αποτρέψουν τον στοχασμό ή ανατροπές στην ερμηνεία της πραγματικότητας.
Οι αναλύσεις για το πολιτικό σύστημα υπεισέρχονται σε πολλά και κρίσιμα ζητήματα που κυριάρχησαν στην 50ετία, μεταξύ των οποίων κυριαρχεί το θέμα Αριστερά – Δεξιά με διάφορες παραλλαγές. Υπάρχει ένα ερώτημα πιο βαθύ από τη φορμαλιστική διάκριση Αριστερά – Δεξιά: πώς αντιλαμβάνονταν το περιεχόμενο κάθε τέτοιας πολιτικής οι δυνάμεις που ταυτίζονταν με αυτές ή συν-επιδρούσαν στις εξελίξεις κάθε περιόδου, και πού οδηγηθήκαμε με πολιτικές που θεωρήθηκαν δεξιές, αριστερές, νεοφιλελεύθερες, πατριωτικές ή και όλα αυτά μαζί. Τι σήμαιναν τελικά οι πολιτικές αυτές σε όρους συλλογικού αποτελέσματος για τη χώρα, πέρα από την περιγραφική τους διάσταση;
Ο Σωτήρης Ριζάς θέτει το ερώτημα αν το πολιτικό σύστημα ήταν συγκρουσιακό ή συναινετικό. Νομίζω ότι μέσα από διαδοχικές ισχυρές ή λιγότερο ισχυρές συγκρούσεις, η χώρα οδηγήθηκε στη μεγαλύτερη συναίνεση, που όμως ποτέ δεν ομολογήθηκε. Πότε;
Κάθε φορά που η σύγκρουση μεταξύ κομμάτων και ιδεολογιών μετατρεπόταν σε σύγκρουση με την πραγματικότητα, αλλά κυρίως μετά το 2009, οπότε και φάνηκε ότι διακυβεύονταν όχι απλώς οι πολιτικές ταυτότητες, αλλά όλες οι θεμελιακές ισορροπίες της κοινωνίας, μαζί και το πολιτικό σύστημα. Παραδείγματα «ορθόδοξης συναίνεσης» ήταν η ένταξη στην ΟΝΕ, ή ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε. και, κυρίως, οι εξελίξεις μετά το 2012 και το 2015. Πρέπει να θυμίσω ένα σημείο που συχνά αναφέρει ο Ευάγγελος Βενιζέλος (και άλλοι), ότι το ΠΑΣΟΚ στην περίοδο της κρίσης επέλεξε μια ιδιαίτερη στάση: ανέλαβε το βάρος της διαχείρισης μιας κρίσης που δεν προκάλεσε το ίδιο, χωρίς να τσιρίζει, να βγάζει οιμωγές και αναθέματα ή να δημιουργεί κωμικά άλλοθι για τις επιλογές του, υποθάλποντας πολιτικές τερατογενέσεις.
Μέσα από διαδοχικές συγκρούσεις, η χώρα οδηγήθηκε στη μεγαλύτερη συναίνεση, που όμως ποτέ δεν ομολογήθηκε. Πότε; Κάθε φορά που η σύγκρουση μεταξύ κομμάτων μετατρεπόταν σε σύγκρουση με την πραγματικότητα, αλλά κυρίως μετά το 2009.
Συνθετικά, θεωρώ ότι μέσα από τις αναλύσεις του τόμου, και πέρα από τα πολλά επιμέρους θέματα, αναδεικνύονται ορισμένα μεγάλα ερωτήματα:
Πρώτον, τι σήμαινε –δηλαδή τι συνέπειες είχε– η κοινωνική ενσωμάτωση των αποκλεισμένων από τον εμφύλιο και τον μεταπολεμικό διχασμό στην 1η φάση της Μεταπολίτευσης; Δεν μπορούμε με κριτήρια του 2020 ή του 2025 να κρίνουμε τι έγινε στην οικονομία τις πρώτες δεκαετίες της Μεταπολίτευσης, χωρίς να λάβουμε υπόψη τι έγινε στη χώρα τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες.
Δεύτερον, πώς μία περίοδος μέσα στην πεντηκονταετία επηρεάζει ή οδηγεί –και σε ποιο βαθμό– στα προβλήματα ή στις επιδόσεις μιας επόμενης; Σε ποιο βαθμό επιλογές του παρελθόντος και δομές που δημιουργήθηκαν μακροχρόνια μπορούν να αποτελέσουν άλλοθι για προβλήματα ή πολιτικές επιλογές πολλά χρόνια αργότερα; Για παράδειγμα, σε ποιο βαθμό η πολιτική 1974-1989 δικαιολογείται ή ερμηνεύεται από τις πολιτικές του 1946-1974 ή πώς δικαιολογείται η πολιτική 2004-2009 από την οκταετία 1996-2003;
Τρίτον, μέσα από τα κείμενα διαπιστώνει κανείς όχι μόνο τις θετικές ή προβληματικές συνέπειες πολλών πολιτικών, αλλά και πώς μια σειρά από πολιτικές μπορούν να χαρακτηριστούν και να αποτιμηθούν, ταυτόχρονα, με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τις αξίες και τις ιδεολογίες που έχει κανείς ή ανάλογα με το βραχύ ή τον πολύ μακρύ χρόνο αποτίμησης των συνεπειών τους, όπως και το αν οι πολιτικές αυτές αποτέλεσαν ένα θετικό στοιχείο στην εξέλιξη της χώρας ή αν, όπως επισημαίνει ο Κώστας Κωστής, συνιστούσαν αναγκαίο κόστος της μετάβασης από τον αυταρχισμό και τον αποκλεισμό στη συμπεριληπτική Δημοκρατία. Βασικό ερώτημα: θα μπορούσε το κόστος αυτό να ήταν μικρότερο; Αδύνατη μια κατηγορηματική απάντηση.
Το τέταρτο ερώτημα αφορά ένα μεγάλο ΓΙΑΤΙ. Γιατί ενώ ξεκινήσαμε με τόση ενέργεια, προσδοκίες, βούληση για αλλαγή, για δυναμική και δημιουργήσαμε όλες αυτές τις εξελίξεις που αναλύονται στον τόμο, καταλήξαμε στο 2009; Και μάλιστα η Ελλάδα μόνο, βεβαίως, εξορκίζοντας την ίδια ώρα τον εξαιρετισμό. Και επειδή μας αρέσει να τονίζουμε ότι η ιστορία είναι σημαντική γιατί μας βοηθάει για το μέλλον, τίθεται το ερώτημα: είμαστε ικανοί, θέλουμε ή όχι να ξεπεράσουμε τη δυστοπία που δημιουργήσαμε και να διαμορφώσουμε μια πιο θετική προοπτική και τι κάνουμε γι’ αυτό; Ολα τα άλλα είναι «words».
Υπάρχει εγγενώς μια τάση, ώστε το πολιτικό αφήγημα τόσο μεγάλων περιόδων να κινείται από τις καταστροφές στη θριαμβολογία, εκτοπίζοντας τα μεσαία πεδία. Ομως, συχνά, στα μεσαία αυτά πεδία συντελούνται οι διαδικασίες που ωθούν μια χώρα προς κάτι καλύτερο ή το αντίστροφο. Τα μεγάλα ιστορικά άκρα των εξελίξεων είναι το σημείο στο οποίο ανάβει μια μεγάλη φλόγα ή μένει μια μεγάλη στάχτη, για να παραφράσω λίγο τον Ζορές. Στις ενδιάμεσες φάσεις είναι όπου σφυρηλατείται η μακρόχρονη εξέλιξη μιας κοινωνίας.
Υπάρχει εγγενώς μια τάση, ώστε το πολιτικό αφήγημα να κινείται από τις καταστροφές στη θριαμβολογία, εκτοπίζοντας τα μεσαία πεδία. Ομως, συχνά, στα μεσαία αυτά πεδία συντελούνται οι διαδικασίες που ωθούν μια χώρα προς κάτι καλύτερο ή το αντίστροφο.
Πρόκειται για ένα εξαιρετικό βιβλίο, που έσπρωξε τα όρια της γνώσης για τη Μεταπολίτευση προς τα εμπρός.
