Ο Αλέξης Πολίτης ήταν όλα μαζί. Οι πρωτότυπες ερευνητικές μελέτες του, οι σοφές συνεδριακές ομιλίες του, οι στοχαστικές σεμιναριακές παρεμβάσεις του, η αφιλοκερδής προσφορά ιδεών, η ασυναγώνιστη ικανότητα να ψηλαφίζει το ερευνητικό υλικό με όλες τις αισθήσεις του, ο παραδειγματικός συνδυασμός των πολλαπλών επιστημονικών προσεγγίσεων, η δωρεά να το εκθέτει σε ζωντανή απλή γλώσσα. Μαζί με τις πολλές εκατοντάδες φοιτητές και φοιτήτριες που επί χρόνια δίδαξε, μας έκανε έτσι κι εμάς μαθητές του.
Μετά τις μεταπτυχιακές σπουδές του στο Παρίσι, είτε μέσα από το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, είτε μέσα από το Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, είτε μέσα από την Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού και το περιοδικό «Μνήμων», για πενήντα χρόνια ο ακάματος Αλέξης Πολίτης άνοιξε νέα πεδία μελέτης στις ιστορικές και λογοτεχνικές σπουδές, δημιούργησε καινούργια εργαλεία για την προσέγγισή τους, μας έδειξε πώς να αντιλαμβανόμαστε τους τρόπους που ο μακρινός 19ος αιώνας στέλνει την αντανάκλασή του στο δικό μας παρόν. Και οραματίστηκε την ελεύθερη έρευνα πρωτοστατώντας στη δημιουργία της ψηφιακής βιβλιοθήκης νεοελληνικών σπουδών Ανέμη του Πανεπιστημίου Κρήτης, που από το 2006 παρέχει ελεύθερη πρόσβαση σε σπάνιες εκδόσεις. Ή ακόμη, όπως ο νεότερος συνάδελφός του ιστορικός Βαγγέλης Καραμανωλάκης μας αποκάλυψε, επιδιώκοντας τη δημοκρατία της γνώσης και δίδοντας πρώτος το παράδειγμα, ο Αλέξης Πολίτης προέτρεψε το 2000 ερευνητές και ερευνήτριες να καταθέτουν τα ερευνητικά δελτία τους σε κοινή ηλεκτρονική βάση έτσι ώστε το προϊόν του ατομικού μόχθου τους να γίνεται χρήσιμο σε όλους – πρωτοβουλία ωστόσο που δεν βρήκε συνεχιστές.
Μία συμβολή απ’ τις μεγάλες του Αλέξη Πολίτη είναι πως με τον ορθολογισμό ενός επιστήμονα και την ευαισθησία ενός καλλιτέχνη, μας έδειξε πώς να κάνουμε τις περιπέτειες της Ιστορίας, των κειμένων και των ιδεών υποθέσεις που μας αφορούν προσωπικά. Με ποιον τρόπο; Θέτοντας ερωτήματα που δεν απορρέουν από αφηρημένες νοητικές κατασκευές, αλλά αναδύονται μέσα απ’ τον περίγυρο στον οποίο ζούμε, μιας και το περιβάλλον μάς προσφέρει απειρία εναυσμάτων για έρευνα και εφόσον για το εξασκημένο μάτι τα «μνημεία» ελλοχεύουν παντού. Ο ιδιαίτερος τρόπος του μας έδειξε πώς προσέγγιζε ο ίδιος το υλικό του: σιγά σιγά σαν να το ψηλαφούσε μέσα και απ’ τα κεντρικά και από τα φαινομενικώς μικρά, έτσι ώστε να μπορεί στο τέλος να αναπτύξει μέσα απ’ τις λεπτομέρειες ολοκάθαρα τη μεγάλη εικόνα. Μετέδιδε έτσι το βίωμα των γεγονότων χωρίς όμως να παραμελεί την ανάδειξη της μεθόδου του – που για να μην αλλοιώσει, όμως, τη θερμοκρασία της εμπειρίας την οποία επεδίωκε να κρατάει υψηλή, ενέπλεκε τη μέθοδο στον λόγο του σαν μια μη θεωρητική θεωρία, όπως παιγνιωδώς την ονόμαζε.
Το δημοτικό τραγούδι
Ο Αλέξης Πολίτης ασχολήθηκε με το δημοτικό τραγούδι ως προϊόν της προφορικής παράδοσης αγροτικών κοινωνιών σε ανταπόκριση προς τις ανάγκες και τις αξίες των κοινοτήτων που το δημιούργησαν και εξέτασε τις επιπτώσεις της μεταγενέστερης ενσωμάτωσης του προφορικού πολιτισμού τους στην αστική ζωή. Παρακολούθησε την κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα συνειδητή ή ασυνείδητη μετάπλαση της νεοελληνικής πραγματικότητας σε εθνικούς μύθους, όπως ήταν η υποτιθέμενη εθνική και κοινωνική δράση των κλεφτών και αρματολών, ή η φανταστική λειτουργία των κρυφών σχολείων. Και αναρωτήθηκε γιατί παρά τις επίμονες προσπάθειες της ιστοριογραφίας να αποκαθηλώσει αυτούς τους μύθους, εκείνοι ανενόχλητoι συνέχισαν και συνεχίζουν την πορεία τους παραμένοντας γερά ριζωμένοι στην εθνική συνείδηση. Εξέτασε την ελλαδική λογοτεχνία των ρομαντικών χρόνων 1830-1880 μαζί με τις μεταφράσεις, τα περιοδικά, τις εφημερίδες, τα ιστορικά έργα καθώς και το δύσκολα προσπελάσιμο πεδίο το οποίο πάντοτε τον απασχολούσε – την απήχησή τους στο αναγνωστικό κοινό. Πρότεινε, τέλος, αναγνωστικούς τρόπους σε κείμενα κλασικών, όπως του Διονυσίου Σολωμού, αλλά και σε κείμενα συγχρόνων όπως του Διονύση Σαββόπουλου θεωρώντας, και πάλι, πως καταλληλότερος τρόπος προσέγγισης της λογοτεχνίας είναι να βιώνουμε τις περιπέτειες που περικλείει στις σελίδες της σαν να είναι δικές μας.
Ο Αλέξης Πολίτης συνέδεσε τα πεδία της Ιστορίας, της φιλολογίας και της λογοτεχνίας χρησιμοποιώντας τη λογοτεχνία ταυτόχρονα ως ιστορικοκοινωνικό τεκμήριο και ως αισθητικής εμπειρία. Υπήρξε εμπειρικός ερευνητής που παρήγαγε μέσα από την πολύ στενή σχέση με το υλικό του πρωτότυπη θεωρία. Θέλησε να αποκαταστήσει τα γεγονότα της Ιστορίας επιδιώκοντας να κατανοήσει ταυτόχρονα τον γνωσιολογικό, ψυχολογικό και συναισθηματικό μηχανισμό που διαμεσολαβεί στην πρόσληψή τους. Και ανάμεσα στα δυσπροσδιόριστα που έβαλε ως στόχο και τους αστάθμητους παράγοντες που τόλμησε να περιλάβει στις μελέτες του, έκανε επίσης ό,τι η φιλολογία συνήθως αποφεύγει: πραγματοποίησε αισθητικές αξιολογήσεις και καλλιτεχνικές αποτιμήσεις αρνούμενος ότι διαπιστώσεις που έχουν να κάνουν με το γούστο συγκρούονται με τις επιταγές της επιστήμης.
Η ολόθερμη αφιέρωση μιας ζωής στην έρευνα, στη διδασκαλία και στη συγγραφή φανερώνει το επιστημονικό ήθος του, ο περιορισμός του στο ουσιαστικό έδειξε πώς να είσαι λόγιος μακριά από κάθε σχολαστικισμό και ακαδημαϊσμό, και η ολοσχερώς ανιδιοτελής στάση του πώς να είσαι κατεξοχήν πολίτης στην πολιτεία των γραμμάτων. Η λογοτεχνία, η φιλολογία, η Ιστορία και η χώρα μας χάνουν μια πολύτιμη μορφή της κοινότητάς μας διότι ο Αλέξης Πολίτης έδωσε παντού και πάντα το «παρών».
