«Πιάνω το στρατί στρατί κλαίουν τα μάτια μου βροχή, αχ στρατί το μονοπάτι, βάσανα που ‘χει η αγάπη. Βρίσκω την πόρτα σφαλιστή, κλαίουν τα μάτια μου βροχή, αχ και τα κλειδιά παρμένα, πάλι αλίμονο σ’ εμένα». Για τους λάτρεις και τους μελετητές του δημοτικού τραγουδιού, οι παραπάνω στίχοι δεν είναι άγνωστοι. Πολλοί θα τους αντιστοιχήσουν με το ηπειρώτικο τραγούδι «Σαν πήρα το στρατί στρατί», αλλά στην περίπτωσή μας υπάρχει μια διαφορά: οι στίχοι βρέθηκαν σε ένα χειρόγραφο των αρχών του 19ου αιώνα, γραμμένοι από το χέρι ενός ψάλτη, με τη μελωδία τους να αποτυπώνεται με την αναλυτική βυζαντινή σημειογραφία.
«Βρήκαμε έναν λαογραφικό θησαυρό», μας λέει ο ερμηνευτής και μελετητής της βυζαντινής μουσικής Ζαχαρίας Καρούνης για τη «Μουσική ΣυλλογήΤραγουδίων παλαιῶν τε καί νέων» που εντοπίστηκε στον χειρόγραφο κώδικα αρ. 37 του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης. «Μιλάμε για μελωδίες και ποίηση η οποία έχει να ακουστεί από τότε που καταγράφηκε», σημειώνει ο κ. Καρούνης και απόψε θα ακουστεί για πρώτη φορά μετά δύο αιώνες μια επιλογή 12 τραγουδιών από το σύνολο των 230, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής. Πρόκειται άλλωστε για τραγούδια που μιλούν για την αγάπη και το ανεκπλήρωτο του έρωτα.
Ορισμένα είναι γραμμένα στην καθομιλουμένη –«θα μπορούσαν να είχαν γραφτεί και σήμερα»– ενώ άλλα είναι στην καθαρεύουσα. Κάποια από αυτά έχουν σκωπτικό στίχο· για παράδειγμα, το στιχάκι «ο έρως λυσιασμένος με φίλησε ο σκασμένος και λύσιαξα και εγώ και από την πολλή του λύσσα ωσάν τρελός στα ίσα τις νέες κυνηγώ» είναι ένα δημοτικοφανές βαλσάκι της εποχής, μας λέει ο κ. Καρούνης. Αλλοι στίχοι είναι πιο στοχαστικοί για τη ζωή και το μέλλον: «Δεν θέλω να ελπίσω στο μέλλον στη ζωή, το σήμερα προκρίνω στης τύχης τη ροή, το τι ύστερα θα γένει ποτέ δεν το φρονώ, γιατί το νου μου χάνω και ματαιοπονώ».
Η ανάγνωση των τραγουδιών από τον Ζαχαρία Καρούνη και τον Γεράσιμο Παπαδόπουλο δεν ήταν απλή υπόθεση. Ο Γεώργιος Κωνσταντίνου Πήλελης, πρωτοψάλτης των Ιωαννίνων, δάσκαλος και θεωρητικός της μουσικής, κατέγραψε τα τραγούδια περί το 1830 με τη λεγόμενη «Νέα Μέθοδο» της βυζαντινής σημειογραφίας. Πάνω στο χειρόγραφο, η μελωδία των τραγουδιών αποτυπωνόταν με σύμβολα και σημεία που μπορούν να τα αποκωδικοποιήσουν όσοι έχουν μελετήσει σε βάθος τη βυζαντινή μουσική. «Αλλωστε η βάση της παραδοσιακής μας μουσικής είναι η βυζαντινή», σχολιάζει ο ερμηνευτής.
Ορισμένα από τα τραγούδια του χειρογράφου έχουν φτάσει και στις μέρες μας είτε αυτούσια, όπως η «Τρυγόνα» που τραγουδούσε η Δόμνα Σαμίου, ή σε παραλογές, όπως η «Ασπλαχνος μήτηρ», ένα σκοτεινό τραγούδι για μια οικογενειακή τραγωδία που προκαλεί ένας παράνομος έρωτας. Μια έκπληξη που συνάντησαν οι μελετητές (αλλά δεν θα ακουστεί απόψε) στο χειρόγραφο είναι το γνωστό τραγούδι «Μια βοσκοπούλα αγάπησα», με διαφορετική μελωδία όμως και ελαφρώς παραλλαγμένους στίχους. Ισως είναι και η παλαιότερη καταγραφή του. «Η Σαμίου έλεγε πως όταν ένα τραγούδι υπάρχει σε μια καταγραφή, σίγουρα πάει 100 χρόνια πίσω», καταλήγει ο κ. Καρούνης.
Συναυλία «Πολλά εν θέλω να σου πω…», Παλαιό Χρηματιστήριο Αθηνών, Σοφοκλέους 8.
