Τα λεηλάτησαν οι ναζί, στα πρώτα χρόνια της Κατοχής, από τις εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας και κυρίως της Θεσσαλονίκης. Τη διαρπαγή τους είχε αναλάβει η περιβόητη ναζιστική ομάδα Κομάντο Ρόζενμπεργκ, που είχε λαφυραγωγήσει χιλιάδες αντικείμενα και θησαυρούς και άλλων εβραϊκών κοινοτήτων της Ευρώπης. Και ενώ εντοπίστηκαν στην Πολωνία, όπου και φυλάσσονται εδώ και δεκαετίες, τα 76 θρησκευτικά ελληνοεβραϊκά κειμήλια των οποίων την επιστροφή έχει αιτηθεί η Ελλάδα, επιδιώκεται να επαναπατριστούν, βάσει συμφωνίας του υπουργείου Πολιτισμού και της πολωνικής πλευράς, εντός του 2025.
«Πρόκειται για υφασμάτινα και μεταλλικά θρησκευτικά αντικείμενα, τα οποία είχαν αφιερώσει στις συναγωγές τους οι οικογένειες των Ελλήνων Σεφαραδιτών Εβραίων, στη μνήμη κάποιου συγγενούς τους», λέει στην «Κ» η Ζανέτ Μπαττίνου, διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος, που σε συνεργασία με το πολωνικό υπουργείο Πολιτισμού ανέλαβε την τεκμηρίωση των 76 κειμηλίων για τη νομιμοποίηση της επιστροφής τους. Οι σχετικές προσπάθειες της ελληνικής πλευράς ξεκίνησαν το 2005, με το επίσημο αίτημα επαναπατρισμού να τίθεται το 2021. «Κατορθώσαμε να καταδείξουμε την ελληνικότητα αυτών των αντικειμένων, ένα προς ένα, από τα ονόματα των δωρητών και από τις συναγωγές που αναφέρονται στις αφιερώσεις», εξηγεί η κ. Μπαττίνου και προσθέτει: «Για όσα δεν έχουν τέτοιες επιγραφές, κάναμε τυπολογική ανάλυση των χαρακτηριστικών τους και τα συγκρίναμε με άλλα παρόμοια, τα οποία είναι σαφώς ταυτισμένα ως σεφαραδίτικα τεκμήρια».
Η ομάδα Κομάντο Ρόζενμπεργκ, συνεχίζει η διευθύντρια, είχε μεταφέρει τα λεηλατημένα αντικείμενα στη Γερμανία, σε αποθήκες του Βερολίνου και της Φρανκφούρτης. Οταν ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε προχωρήσει και οι πόλεις αυτές άρχισαν να βομβαρδίζονται, τα αντικείμενα μεταφέρθηκαν από τους ναζί στην Κάτω Σιλεσία της Πολωνίας, στο κάστρο Μποσκόφ. Μετά την απελευθέρωση τα αντικείμενα εντοπίστηκαν εκεί, μαζί με χιλιάδες ακόμα και πολλά από αυτά –μεταξύ των οποίων και τα 76 ελληνοεβραϊκά κειμήλια– μεταφέρθηκαν το 1951 στο Εβραϊκό Ιστορικό Ινστιτούτο – Αρχείο Emanuel Ringelblum της Βαρσοβίας, όπου και φυλάσσονται. Στο ίδρυμα βρέθηκε αυτές τις ημέρες η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, στο πλαίσιο επίσκεψής της στην Πολωνία, κατά τη διάρκεια της οποίας έθεσε στην Πολωνή ομόλογό της το θέμα της επιστροφής των 76 ελληνοεβραϊκών θρησκευτικών κειμηλίων.
Το 2005, το Εβραϊκό Ιστορικό Ινστιτούτο της Βαρσοβίας και το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος επιχείρησαν να διοργανώσουν στην Αθήνα μια περιοδική έκθεση με τα 76 κειμήλια, ένα εγχείρημα το οποίο δεν ευοδώθηκε. Το 2014 εκπρόσωποι του ελληνικού ιδρύματος επισκέφθηκαν το Ινστιτούτο και είδαν τα ελληνοεβραϊκά αντικείμενα για πρώτη φορά, με τις προσπάθειες για συνεργασία να ξεκινούν τότε εκ νέου. Οταν επιστραφούν, τα 76 κειμήλια θα παραδοθούν στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, το οποίο διαθέτει και τις απαραίτητες υποδομές και προσωπικό για τη φροντίδα τους. «Τα συγκεκριμένα κειμήλια είναι ιδιαίτερα σημαντικά για εμάς», καταλήγει η Ζανέτ Μπαττίνου, «γιατί καθώς αναφέρουν ονόματα οικογενειών που χάθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, μας δίνουν πολύ σημαντικά ιστορικά στοιχεία. Αυτά τα αντικείμενα αποτελούν τεκμήρια μνήμης του Ολοκαυτώματος».
