Τη στιγμή της αποκάλυψης η Χαρίκλεια Μπρεκουλάκη δεν έδωσε σημασία. Το όργανο που σάρωνε με ακτίνες Χ την τοιχογραφία εμφάνισε στη σκοτεινή του οθόνη κάτι σαν μικρή λάμψη στο κεφάλι μιας φιγούρας. «Στην αρχή νόμιζα ότι ήταν το στεφάνι του Αλέξανδρου, που ήδη γνωρίζαμε», μας λέει η αρχαιολόγος. «Οταν οι άλλοι άρχισαν να με ρωτάνε, “το είδες αυτό; το είδες αυτό;”, τότε κατάλαβα ότι βρήκαμε κάτι».
Τα πρόσωπα και οι φιγούρες στην εμβληματική τοιχογραφία με τη σκηνή του κυνηγιού του 4ου αι. π.Χ. που κοσμεί τον Βασιλικό Τάφο ΙΙ του Φιλίππου Β΄ στις Αιγές, είναι γνωστά στους μελετητές και πολλές είναι οι θεωρίες που προσπαθούν να τα ταυτίσουν με ιστορικά πρόσωπα. Οι περισσότεροι επιστήμονες, ανάμεσά τους και η Χαρίκλεια Μπρεκουλάκη, συμφωνούν με τις εκτιμήσεις του Μανόλη Ανδρόνικου που έφερε στο φως το ταφικό μνημείο το 1977. Ανάμεσα στους κυνηγούς εικονίζονται, ο νεαρός Αλέξανδρος στο άλογό του που φέρει δάφνινο στεφάνι και ο πατέρας του ο Φίλιππος, επίσης έφιππος έτοιμος να χτυπήσει το λιοντάρι της εικόνας.
Εκπληξη
Αυτό όμως που δεν ήταν ορατό με γυμνό μάτι είναι ένα εντυπωσιακό στεφάνι που φοράει ο κυνηγός που βρίσκεται στην αριστερή πίσω πλευρά του Αλέξανδρου και έχει μπροστά του τον τραυματισμένο αγριόχοιρο. «Από τον χημικό χάρτη που έχουμε, φάνηκε καθαρά ότι υπάρχει στεφάνι στο κεφάλι αυτής της μορφής, αλλά θέλει περαιτέρω μελέτη για να καταλάβουμε τι ακριβώς είναι και τι τύπος στεφανιού γιατί στη μέση έχει μια τριγωνική απόληξη που θυμίζει διάδημα. Είναι όμως νωρίς να βγάλουμε συμπεράσματα. Στη χημική του σύσταση δεν υπάρχει το αιγυπτιακό μπλε, όπως στου Αλέξανδρου. Το αποδίδουμε με κιτρινοπράσινο χρώμα λόγω της χημικής του σύστασης που είναι μια ένωση χαλκού και αρσενικού. Δεν γνωρίζουμε γιατί το ένα διατηρήθηκε στον χρόνο και το άλλο όχι.
Αλλά το σίγουρο είναι ότι υπάρχει και έχει τεκμηριωθεί», λέει η κ. Μπρεκουλάκη.
Η αρχαιολόγος και ιστορικός Τέχνης Χαρίκλεια Μπρεκουλάκη μελετά την τοιχογραφία εδώ και 30 χρόνια, όταν την είδε από κοντά για τη διδακτορική της διατριβή. «Από τότε είχα δει ότι εδώ υπάρχει μια απίστευτη πολυχρωμία. Εβλεπα πράσινα, πορτοκαλιά, μοβ, μπλε χρώματα παντού και δεν πίστευα ότι έχει καμία σχέση με την αυστηρή παλέτα της τετραχρωμίας. Ηταν μια πλούσια ζωγραφική», λέει. Επέστρεψε στην τοιχογραφία με την ομάδα της το 2013 για μια πρώτη αποστολή και επανήλθε το 2023 ως ερευνήτρια του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και επικεφαλής του προγράμματος ReVis (έργο χρηματοδοτούμενο από το ΕΛΙΔΕΚ), σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού, την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ημαθίας (τόσο με την τέως έφορο Α. Κοτταρίδη, όσο και με τη νυν Γ. Στρατούλη) και το ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος». «Η μεγάλη καινοτομία στη μελέτη μας είναι ότι έχουμε ως βάση την αρχαιομετρία, δηλαδή επιστημονικά δεδομένα, τα οποία τα επεξεργαζόμαστε και τα ενσωματώνουμε ψηφιακά μέσω εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης και φυσικής καλλιτεχνικής δημιουργίας». Στην ομάδα συμμετείχαν, εκτός από αρχαιολόγους, επιστήμονες πολλών ειδικοτήτων (φυσικοί, χημικοί, γεωλόγοι), ένας εικαστικός και φωτογράφος (Χρίστος Σιμάτος) και ένας ζωγράφος (Μανώλης Μπιτσάκης), ενώ αξιοποιήθηκαν οι πιο προηγμένες μη επεμβατικές διαγνωστικές και απεικονιστικές τεχνικές. «Αυτή η αποκατάσταση δεν θα μπορούσε να γίνει εάν έλειπε έστω και ένας από τους συνεργάτες μας».
Το στεφάνι, για παράδειγμα, εντοπίστηκε σαρώνοντας την τοιχογραφία με προηγμένα όργανα τεχνολογίας από το εργαστήριο XRF του Ινστιτούτου Πυρηνικής και Σωματιδιακής Φυσικής του «Δημόκριτου» και την ευρωπαϊκή πλατφόρμα MOLAB. «Το εργαστήριο XRF έχει πρωτοπορήσει στην εφαρμογή μη επεμβατικών τεχνικών φασματοσκοπίας ακτίνων Χ στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς», μας λέει ο επιστημονικός υπεύθυνος Ανδρέας Καρύδας. «Η έρευνα ανέδειξε την εκτεταμένη χρήση ορυκτών χρωστικών σε ένα ευρύ φάσμα αποχρώσεων του πράσινου και του γκρι, που περιέχουν χαλκό, αρσενικό και ψευδάργυρο και άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία».
Η ανακάλυψη του νέου στεφανιού αλλάζει τις ισορροπίες στη σύνθεση, μας λέει η κ. Μπρεκουλάκη, αλλά δεν αποκαλύπτει περισσότερα για την ταυτότητα του κυνηγού. Η ίδια αποφεύγει να κάνει ερμηνείες ή υποθέσεις για το ποιος θα μπορούσε να εικονίζεται, για την κοινωνική του τάξη ή για τη σχέση του με τον Αλέξανδρο και τη βασιλική οικογένεια. «Θα ακουστούν πολλές απόψεις, αλλά δεν θα μάθουμε ποτέ ποιος ήταν. Είναι ένα μυστήριο και νομίζω ότι είναι καλύτερα να μείνει ένα μυστήριο», μας λέει.
Θα ακουστούν πολλές απόψεις, αλλά δεν θα μάθουμε ποτέ ποιος ήταν. Είναι ένα μυστήριο και νομίζω ότι είναι καλύτερα να μείνει ένα μυστήριο.
Δεν ήταν όμως η μόνη έκπληξη για τους μελετητές της τοιχογραφίας των 5,56 μέτρων. Η αποκατάστασή της, που έγινε σε επίπεδο κόκκου, ξεκλειδώνει πολλά μυστικά της αρχαίας ζωγραφικής. «Βλέποντας την αποκατάσταση, πολλοί θα πουν ότι μοιάζει με έργο της Αναγέννησης. Το αντίθετο συμβαίνει. Η Αναγέννηση θυμίζει την τοιχογραφία. Κατ’ αρχάς δεν εφαρμόστηκε η τετραχρωμία, όπως ήταν η επικρατούσα θεωρία, αλλά υπήρχε πολυχρωμία. Στη Βεργίνα έχουμε μια πρωτόλεια προοπτική, δεν έχει κατακτηθεί τελείως, δεν έχει συνέπεια, αλλά υπάρχει, είναι πιο ατμοσφαιρική. Διαπιστώσαμε, επίσης, τη χρήση χρωματικών υποστρωμάτων, όπως έκανε ο Ρέμπραντ και ο Ελ Γκρέκο, για να μη σκουρύνουν απότομα στοιχεία όπως τα μαλλιά ή οι σκιές. Τα βουνά, για παράδειγμα, δεν είναι ροζ όπως νομίζαμε. Το ροζ ήταν ένα υπόστρωμα και από πάνω εφαρμόστηκε μπλε και άρα είχαν μια μοβ απόχρωση. Γνώριζαν πολύ καλά τη χρήση των ψυχρών και θερμών χρωμάτων». Δυστυχώς, προσθέτει, αυτή η γνώση δεν μεταδόθηκε ποτέ. «Η πρώτη ρωμαϊκή τοιχογραφία αποκαλύπτεται τον 17ο αιώνα στη Ρώμη και μετά ακολουθεί το Ερκολάνο και η Πομπηία. Αρα λοιπόν, όταν ζωγράφιζαν ο Ντα Βίντσι, ο Ντύρερ, δεν είχαν δει τίποτα, αλλά είχαν διαβάσει τον Ρωμαίο εγκυκλοπαιδιστή Πλίνιο, το έργο του οποίου τυπώνεται στη Βενετία το 1496, ο οποίος μιλάει για την αρχαία ζωγραφική και προσπαθούν να μιμηθούν τους αρχαίους. Και επειδή τα ζητούμενα είναι ίδια, δηλαδή η μιμητική αναπαράσταση του κόσμου, καταλήγουν σε λύσεις που είναι σε έναν βαθμό ίδιες».
Βλέποντας την αποκατάσταση, πολλοί θα πουν ότι μοιάζει με έργο της Αναγέννησης. Το αντίθετο συμβαίνει. Η Αναγέννηση θυμίζει την τοιχογραφία.
Οι φωτογραφίες υπερυψηλής ανάλυσης που τράβηξε ο εικαστικός Χρίστος Σιμάτος, σε μέγεθος τετραπλάσιο του φυσικού, ενισχύθηκαν από τα δεδομένα που προέκυψαν από την πολυφασματική τεκμηρίωσή της και αποκάλυψαν λεπτομέρειες αόρατες στο γυμνό μάτι. Είδαν για παράδειγμα τον κορμό ενός δέντρου στα δεξιά της σύνθεσης που δεν υπήρχε πριν, εικονογραφικές λεπτομέρειες, όπως τα σανδάλια ενός κυνηγού, το πόδι της αρκούδας, αλλά και τον τρόπο που ο ζωγράφος μεταχειριζόταν το πινέλο του και έβγαλαν το συμπέρασμα ότι πιθανόν είχε και έναν βοηθό. Τα «κενά» στη σύνθεση της τοιχογραφίας, εκεί όπου οι μορφές και οι λεπτομέρειες είχαν χαθεί εντελώς, αναπληρώθηκαν με τη βοήθεια του ζωγράφου Μανώλη Μπιτσάκη και με εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης.
Η τεχνολογία τούς επέτρεψε επίσης να ανιχνεύσουν τη χρήση του αιγυπτιακού μπλε, το οποίο ο αρχαίος ζωγράφος έβαλε, μεταξύ άλλων, στα μάτια των ζώων και των ανθρώπων. «Στους ανθρώπους το έβαζαν στην κόρη του ματιού για να δηλώσουν την “υγρότητά” του, πίστευαν ότι υγρό μάτι δήλωνε ευφυΐα. Τα μάτια του λιονταριού βάφτηκαν γαλάζια ακολουθώντας πιθανόν τις διδαχές του Αριστοτέλη, ο οποίος έγραφε ότι τα μάτια του λιονταριού έχουν ένα μπλε χαρωπό, λαμπερό, αν και δεν υπάρχει στη φύση».
Η αναγεννησιακή αύρα είναι ορατή και στα σώματα των πρωταγωνιστών. Τα χρώματα είναι ερυθρόλευκα, οι κινήσεις έχουν μια «λεπτότητα», όπως λέει η κ. Μπρεκουλάκη, για πολεμιστές που έδωσαν τη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) και μετά τον θάνατο του Φιλίππου (336 π.Χ.), θα αναχωρούσαν για τη μεγάλη εκστρατεία στην Ανατολή. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Αλέξανδρος θα έδινε τη μάχη της Ισσού (333 π.Χ.) και η μορφή του θα αποτυπωνόταν στο φημισμένο ψηφιδωτό της Πομπηίας· εκεί είναι σωματώδης, με σκούρα επιδερμίδα, αναμαλλιασμένος και «μπαρουτοκαπνισμένος» σε σχέση με την τοιχογραφία του κυνηγιού. «Οντως εδώ τα σώματα αποτυπώνονται με απαλά χρώματα, μοιάζουν σαν αριστοκράτες, σαν πριγκιπόπουλα. Αλλά ούτε αυτό είναι τυχαίο. Ετσι δηλώνεται το κάλλος τους. Δεν είναι μόνο θαρραλέοι που κατατροπώνουν τα θηράματα, είναι η μακεδονική ελίτ που έχει κατακτήσει μια μεγάλη νίκη. Είναι και φαίνονται θριαμβευτές».
Μια πειραματική ψηφιακή εκτύπωση της αποκατάστασης της τοιχογραφίας, σε φυσικές διαστάσεις, θα εκτίθεται στον χώρο τέχνης 16 Φωκίωνος Νέγρη (9-12 Απριλίου). Στον ίδιο χώρο θα παρουσιαστούν τα πρωτότυπα έργα του ζωγράφου Μανώλη Μπιτσάκη, που χρησιμοποιήθηκαν στην αποκατάσταση. Ελεύθερη είσοδος με κράτηση θέσης στο hello@16fokionos negri.gr, 210-88.24.681.
