«Τον Ντοστογιέφσκι δεν τον ερμηνεύεις. Τον αντιμετωπίζεις ως μια πυρακτωμένη λάβα. Το μάγμα αυτής γίνεται το μαύρο κουτί της ανθρωπότητας». Δεν είναι η πρώτη φορά που ο συγγραφέας Θανάσης Τριαρίδης φέρνει επί σκηνής τον κόσμο του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι μέσα από το «Εγκλημα και τιμωρία». Αυτή τη φορά όμως η πρωτότυπη θεατρική μεταφορά του σε ένα συμπυκνωμένο, σύγχρονο, ιδεολογικά πυκνό κείμενο θα αναμετρηθεί με μια νέα σκηνοθετική ματιά, αυτή της Νικαίτης Κοντούρη στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος.
Χρόνια τώρα ο Θανάσης Τριαρίδης σκάβει βαθιά στους χαρακτήρες και στο εφιαλτικό σύμπαν του κορυφαίου μυθιστορήματος του παγκόσμιου πολιτισμού για να το συνδέσει με ένα από τα διακυβεύματα του παρόντος πολιτισμού μας: «την οργανωμένη θανατοπολιτική», όπως λέει. Το έργο, εξηγεί, ουσιαστικά εγκαινιάζει τον λεγόμενο ηθικό φόνο, έναν φόνο οποίος γίνεται για να συμμορφώσει τον κόσμο, κατά Ντοστογιέφσκι, από τον Ροντιόν Ρασκόλνικοφ, για να απαλλάξει τον κόσμο από μια βδελυρή βδέλλα – τη γριά τοκογλύφο. «Με αυτόν τον φόνο ξεκινάει στην παγκόσμια ιστορία ο συλλογισμός: δικαιούμαστε να σκοτώνουμε για κάτι που μας φαίνεται ηθικά σωστό; Στο τέλος αυτού του συλλογισμού, για μένα υπάρχει το Ολοκαύτωμα γιατί ο Ντοστογιέφσκι, ως ένας συγγραφέας διαρκώς ερχόμενος, προέβλεψε όχι μόνο τον υπεράνθρωπο και την ψυχανάλυση με τα οποία ασχολήθηκαν χρόνια μετά τον θάνατό του ο Νίτσε και ο Φρόιντ αντίστοιχα, αλλά και το Αουσβιτς».
Στη συνθήκη της νεωτερικότητας, το μυθιστόρημα του 1866 εστιάζει κατά τον Τριαρίδη στην «εργαστηριακή ρύθμιση του δυτικού πολιτισμού που είναι ο αφανισμός οποιουδήποτε πολιτισμού, ομάδας ανθρώπων ή ανθρώπων που δεν μπορούν να ενταθούν σ’ αυτόν». «Το είδαμε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο Αουσβιτς, στη Χιροσίμα, το βλέπουμε στο παρόν και θα το δούμε και στο μέλλον σε άλλους συλλογικούς εφιάλτες. Ακούγομαι σαν Ευαγγελιστής αλλά η γενιά των παιδιών που γεννιούνται σήμερα θα ζήσει αντίστοιχες αφανίσεις εξαθλιωμένων της γης με τεχνοβιολογικά όπλα. Δεν θα γίνει με κραυγή αλλά με ασήμαντο ψίθυρο που θα χαθεί ανάμεσα στον καινούργιο γάμο της τάδε τραγουδίστριας και στο καινούργιο γκάτζετ, έτσι όπως χάθηκε η είδηση για τους νεκρούς του “Adriana” στην Πύλο. Κι ενώ το διακύβευμα της γενιάς μας είναι πώς θα ζήσουμε έως τα 120 ή πώς θα δείχνουμε σαράντα ενώ είμαστε 80 ετών, εκατομμύρια άνθρωποι πεθαίνουν από δυσεντερία στην υποσαχάρια Αφρική. Μέσα στον πολυκερματισμό και στο ασθενές φιλτράρισμα της πληροφόρησης, χάνεται τελικά η ουσία της δυστοπίας την οποία περιέγραψε ο Ντοστογιέφσκι».
Με βάση αυτόν τον συλλογισμό, στη θεατρική μεταφορά, ο συγγραφέας, κρατώντας τον κορμό της ιστορίας, τις επώδυνες διαδρομές των ηρώων, το ψυχογράφημα της ανθρώπινης ύπαρξης και της ηθικής, εισάγει το Ολοκαύτωμα ως διαρκή εφιάλτη του μέλλοντος. Προσθέτει στη σκηνή ως καθοδηγητή τον Ντοστογιέφσκι. Αναδεικνύει ως πρωταγωνίστρια-καταλύτη την αγία μάνα Πουλχερία και ενισχύει τον ρόλο της Σόνιας, της «Διάφανης Πόρνης» – δύο γυναίκες-κλειδιά που θα ανατρέψουν την τελική έκβαση της μη τιμωρίας του Ντοστογιέφσκι. «Ο μόνος δρόμος της λύτρωσης και της δικαιοσύνης για τον Ρόντια είναι ένας ακόμη φόνος με θύμα το ιερότερο πρόσωπο της ζωής του. Αυτή είναι η τιμωρία στην ανάγνωση του δικού μου έργου».
«Για μένα, όπως και στον Ντοστογιέφσκι, η ελπίδα βρίσκεται στη γυναίκα. Στη Σόνια που θηλάζει με την έννοια της αλληλεγγύης, αναπτύσσοντας έναν άλλο λόγο απέναντι στη φονική διαδρομή των ανδρών».
Στη μετασχηματισμένη θεατρική ιστορία, στους θαλάμους αερίων του Αουσβιτς τοποθετεί τον δυτικό πολιτισμό. Η ελπίδα να σωθεί είναι «μια μορφή αλληλεγγύης, εξωλογικής, παράλογης και ηλίθιας», όπως λέει. «Για τον Ρώσο συγγραφέα, ο μόνος τρόπος να ανακρούσουμε τον φόνο είναι η ηλιθιότητα, η άνευ λογικής ακολουθίας αγάπη. Αυτό που θα πει εμφατικά στον “Ηλίθιο” ακόμα περισσότερο στους “Αδελφούς Καραμαζώφ” είναι ότι όλοι οι δολοφόνοι, όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με την οργανωμένη σκέψη του ανθρώπου, θριαμβεύουν. Αλλά όταν έρχονται αντιμέτωποι με το αλλότερο της ηλιθιότητας, στην προκειμένη της Σόνιας, τότε το οργανωμένο εποικοδόμημα καταρρέει. Γιατί η Σόνια δεν ερμηνεύει τη ζωή μέσα από μια λογική ακολουθία, αλλά μέσα από το συναισθηματικό ζύγωμα. Εκεί ακριβώς βρίσκεται η πρόταση του Ντοστογιέφσκι: αφήστε τον ορθολογισμένο κόσμο που θα σας οδηγήσει στην ορθολογισμένη θανατομηχανή κι αφεθείτε στην ηλιθιότητα, αυτή μπορεί να σώσει τον άνθρωπο. Πρόκειται για ακραίο διαφωτιστικό στη βάση του σχήμα. Απλώς δίνεται από τον μεγαλύτερο συγγραφέα που είχαμε στη σύγχρονη ανθρώπινη συνθήκη».
Επινοημένη ηθική ή αρχέγονος ο φόνος στη φύση των ανθρώπων; Υπάρχει Θεός ή όλα επιτρέπονται και πού βρίσκεται η ελπίδα; «Ο Θεός είναι μια επινόηση του ανθρώπου για να δημιουργεί όρια. Οσο εναποθέτουμε τα όριά μας στον Θεό, όλα επιτρέπονται γιατί πλάθουμε τον Θεό κατά τη βούλησή μας. Στον Θεό πιστεύει και ο Τραμπ. Ο μόνος τρόπος για να κατανοήσουμε τον κόσμο ως επιβιωτική δομή για να μην επιτρέπονται όλα, είναι να αντικαταστήσουμε τον Θεό με την ηθική τάξη. Αυτό είναι το δικό μου σχήμα. Είναι μεγάλη ασφάλεια να εκπληρώνεσαι με τον Θεό. Το δύσκολο είναι να εκπληρωθείς με τους ανθρώπους, με τον διπλανό σου».
Η μόνη χαραμάδα ελπίδας για τη λύτρωση της ανθρωπότητας κατά τον Τριαρίδη, είναι μια ρωγμή. «Για μένα, όπως και στον Ντοστογιέφσκι, η ελπίδα βρίσκεται στη γυναίκα. Στη Σόνια που θηλάζει με την έννοια της αλληλεγγύης, αναπτύσσοντας έναν άλλον λόγο απέναντι στη φονική διαδρομή των ανδρών. Εκεί συναντάται και ο πυρήνας αυτής της σπαρακτικής ιστορίας. Στη μεταστροφή δηλαδή ανάμεσα στην ανθρώπινη φονική φύση και στην αγωνία του ανθρώπου για αγάπη. Να διανοηθούμε, δηλαδή, την ηθική μετασχηματίζοντας τους όρους για καλοσύνη. Εκεί κάπου βρίσκεται και η πυρακτωμένη λάβα που αναδύεται από τον κεντρικό ήρωα, τον Ρασκόλνικοφ».
«Εγκλημα και τιμωρία», ΚΘΒΕ, Μονή Λαζαριστών, 9 μ.μ.
