Η Βίλα Φαλκ είναι γιαπί, σκέφτομαι καθώς ρίχνω την πρώτη ματιά στη σκηνή του θεάτρου Προσκήνιο. Εχω μόλις μπει στην αίθουσα και προσπαθώ να τακτοποιηθώ στη θέση μου χωρίς θόρυβο για να μην ενοχλήσω την πρόβα. Από το φως του μεσημεριού τα μάτια μου χρειάζονται λίγη ώρα για να συνηθίσουν το σκοτάδι της πλατείας του θεάτρου – ό,τι πρέπει για να μπει κανείς γρήγορα στον κόσμο του Ιψεν.
«Η Βίλα Φαλκ βρίσκεται υπό ανακαίνιση, ένα ρευστό τοπίο, όπως ακριβώς είναι και η Εντα, που προσπαθεί να βρει μια ταυτότητα. Ο χώρος και ο ψυχισμός της είναι υπό διαμόρφωση», θα πει αργότερα στη συζήτησή μας ο σκηνοθέτης Δημήτρης Καραντζάς. Προς το παρόν, όμως, απλώς βλέπω όσα συμβαίνουν στη σκηνή, λουσμένα από τον σκληρό, ισοπεδωτικό φωτισμό ενός δωματίου όπου γίνονται εργασίες. Το σκηνικό της Μαρίας Πανουργιά είναι πολύ λιτό, ένα ημιτελές σπίτι με όλες τις πιθανότητες ανοιχτές: ελάχιστα αντικείμενα, τοίχοι άβαφοι, εκτός από έναν όπου εκτίθεται η συλλογή όπλων του πατέρα της Εντα πρώην Γκάμπλερ, νυν Τέσμαν.
Από γραφής –μια φράση που χρησιμοποιεί συχνά ο Δημήτρης Καραντζάς– βρισκόμαστε σε ένα μεγαλοαστικό σπίτι του Οσλο στο τέλος του 19ου αιώνα. Η Εντα έχει επιστρέψει από έναν πληκτικό μήνα του μέλιτος στην αριστοκρατική Βίλα Φαλκ μαζί με τον σύζυγό της Γέργκεν Τέσμαν, επίδοξο ακαδημαϊκό. Η επανεμφάνιση του Αϊλερτ Λέβμποργκ, αντίζηλου στην επαγγελματική και προσωπική ζωή του συζύγου, ταράζει το σπίτι. Η Εντα και ο Αϊλερτ υπήρξαν πρώην εραστές, αλλά εκείνος ζει πλέον με την παλιά συμμαθήτρια της Εντα, Τέα Ελβστεντ, η οποία έχει αφήσει τον σύζυγό της για χάρη του. Οσο για τον δικαστή Μπρακ, φίλο του Τέσμαν, είναι πανταχού παρών και «δικάζει» ακόμη και όταν λείπει.
Παρακολουθώ το τέλος της δεύτερης πράξης και την αρχή της τρίτης. Επί σκηνής η Ανθή Ευστρατιάδου – Εντα Γκάμπλερ, ο Χρήστος Λούλης – δικαστής Μπρακ, ο Εκτορας Λιάτσος – Αϊλερτ Λέβμποργκ, ο Φιντέλ Ταλαμπούκας – Τέσμαν και η Ιωάννα Δεμερτζίδου – κυρία Ελβστεντ. Ολοι φορούν φόρμες για άνεση, περνούν και ξαναπερνούν τα ίδια κομμάτια. Ο Δημήτρης Καραντζάς κάθεται στην πρώτη σειρά της πλατείας παρατηρώντας και διορθώνοντας. Οπως συμβαίνει πάντοτε στις πρόβες, κάτι δεν πάει καλά. Μια πόρτα στο σκηνικό έχει μαγκώσει και η δράση πέφτει επάνω της – διακοπή, πάμε πάλι. Το καλώδιο είναι κοντό και δεν φτάνει για να μπει στην πρίζα και να ανάψει η θερμάστρα – διακοπή, πάμε πάλι. Τα γέλια των ηθοποιών εκτονώνουν τον εκνευρισμό της πολύωρης, επίπονης δουλειάς.
«Το θεατρικό κείμενο έχει κάτι αδρό και ωμό, εκθέτει τα πρόσωπα, βγάζει στην επιφάνεια το ψυχικό υλικό του καθενός», λέει ο σκηνοθέτης Δημήτρης Καραντζάς.
Η μόνη στην πρόβα που δεν φοράει φόρμα, αλλά ένα φαρδύ μαύρο μάλλινο φόρεμα, μαύρο καλσόν και μαύρα υφασμάτινα παπούτσια, είναι η Εντα. Η Ανθή Ευστρατιάδου μοιάζει με λεπτοκαμωμένο κορίτσι που πενθεί, και έχει πιάσει ψηλά τα μαύρα μακριά μαλλιά της. Τη βλέπω να κινείται ανάμεσα στους άνδρες που κυριαρχούν στο σπίτι και στη ζωή της, και αναζητώ σε αυτό το εύθραυστο, νευρωτικό πλάσμα την Εντα Γκάμπλερ, την από γραφής Ιψεν. Ποια είναι τώρα που ο Δημήτρης Καραντζάς τής έχει αφαιρέσει την ακαμψία των μεγαλοαστικών φορεμάτων της, τη σκληρότητα της κόρης ενός στρατηγού πατέρα που παίζει με τις τύχες των άλλων και την οργή για τους συμβιβασμούς της, που αργότερα οπλίζει το χέρι της;
Η αποστολή
«Η Εντα ως σύζυγος, μέλλουσα μητέρα και γυναίκα οφείλει να επιτελέσει την αποστολή του φύλου της, και αυτό της είναι αφόρητο. Αλλά όσα της επέβαλε η κοινωνία του 19ου αιώνα είναι ακόμη εδώ. Η αυτοκτονία της στο τέλος είναι μια πράξη αντίστασης, ανατίναξης του πουριτανισμού και των στερεοτύπων που επιφυλάσσει ακόμη και σήμερα η κοινωνία για τη γυναίκα», σχολιάζει ο Δημήτρης Καραντζάς. «Το θεατρικό κείμενο του Ιψεν έχει κάτι αδρό και ωμό, εκθέτει τα πρόσωπα, βγάζει στην επιφάνεια το ψυχικό υλικό του καθενός. Είναι φανερό ότι η Εντα έχει ανάγκη να ελευθερωθεί, αλλά κανείς δεν τη συμπονά. Ζει στη φαντασία της και η βασική σύγκρουση είναι με τον εαυτό της. Πώς επιβιώνει κανείς όταν υποφέρει, αλλά όλοι γύρω του προσποιούνται ότι τα πάντα είναι φυσιολογικά;».
Ανάμεσα στους άνδρες που την περιστοιχίζουν, απόλυτα εγκλωβισμένη αλλά αδύναμη να πράξει οτιδήποτε που θα αλλάξει τη ζωή της, ανήμπορη να βρει την ευχαρίστηση, η Εντα Γκάμπλερ θα χρησιμοποιήσει εκείνους που τη χρησιμοποιούν.
«Αποστρέφεται τη φθορά, προσπαθεί να δει πώς θα ζήσει»
«Ο πιο ευάλωτος είναι ο πιο σκληρός», λέει η Ανθή Ευστρατιάδου στην κουβέντα μας που γίνεται στο διάλειμμα της πρόβας. Κάθεται απέναντί μου περιστοιχισμένη από τον Φιντέλ Ταλαμπούκα και τον Χρήστο Λούλη – η σύζυγος, ο σύζυγος και ο δικαστής που εξουσιάζει και τους δύο. «Η δική μας Εντα είναι πιο έφηβη, περισσότερο ρομαντική, αποστρέφεται την πραγματικότητα και τη φθορά, είναι μια γυναίκα που προσπαθεί να δει πώς θα ζήσει», συμφωνούν και οι τρεις
Η Ιωάννα Τσάμη έχει επιλέξει να την ντύσει στην παράσταση με ένα κόκκινο πλεκτό φόρεμα, ένα άνετο ρούχο μολονότι δεν μπορείς να μη δεις τον συμβολισμό του χρώματος σε σχέση με το πάθος, ενώ συνειρμικά αυτό το χνουδωτό πουλόβερ μού φέρνει στον νου την τρυφερή αλλά χαμένη Ναστάζια Κίνσκι ως Τζέιν Χέντερσον στην ταινία «Παρίσι – Τεξας» του Βέντερς.
Αν ήταν άνδρας
Ο δικαστής Μπρακ του Χρήστου Λούλη έχει τη βεβαιότητα του κύρους του, είναι αυτός που κανονίζει, ελέγχει και αποτιμά για προσωπικό του όφελος τις ζωές των άλλων. Αμοραλιστής και αδίστακτος. «Εάν η Εντα ήταν άνδρας, ίσως να ήταν ο Μπρακ», σχολιάζει ο ίδιος στη συζήτηση. Σε αντίθεση με εκείνον, ο Τέσμαν, που ενσαρκώνει ο Φιντέλ Ταλαμπούκας, πράττει ελάχιστα και πίσω από τα τεράστια γυαλιά του είναι αποφασισμένος να μη δει τίποτε. Το μόνο που καταφέρνει είναι να υποχωρεί και παζαρεύει διαρκώς με τον εαυτό του προσπαθώντας να ισορροπήσει ανάμεσα στις απαιτήσεις των άλλων και στη δική του αποστολή να γίνει επιτυχημένος συγγραφέας και οικογενειάρχης. Τα καθήκον του γίνεται απόλυτος, άτεγκτος προορισμός.
Ο Ιψεν έγραψε την «Εντα Γκάμπλερ» σε ώριμη ηλικία, με μέθοδο και μαεστρία, κάθε πράξη είναι μικρότερης διάρκειας από την προηγούμενη. Στο τέλος, αφού ακουστεί ο πυροβολισμός, ο δικαστής Μπρακ λέει: «Αυτοκτόνησε. Φανταστείτε. Αυτά τα πράγματα δεν τα κάνουμε». Η Εντα είναι νεκρή βρίσκοντας μια διαφυγή μέσω της αυτοκτονίας, ο καθωσπρεπισμός έχει νικήσει.
Εναλλασσόμενο ρεπερτόριο
Η παράσταση θα παίζεται στο θέατρο Προσκήνιο παράλληλα με το «Λεωφορείο ο Πόθος» για δύο μήνες. Δύο γυναικείοι εμβληματικοί ρόλοι σε δύο αριστουργήματα του θεατρικού ρεπερτορίου κάτω από την ίδια στέγη. «Για μένα η Μπλανς και η Εντα είναι ρόλοι που δείχνουν τι επιφυλάσσει η κοινωνία για τις γυναίκες. Πιστεύω ότι δεν έχουμε κλείσει τους λογαριασμούς μας με τα ζητήματα της γυναικείας ελευθερίας και της ισότητας ακόμη και σήμερα, στον 21ο αιώνα. Από εκεί και πέρα, ως σκηνοθέτης συνδέομαι με τα κλασικά έργα επειδή η αρτιότητα της δραματουργίας δίνει χώρο για να αναλυθούν σε βάθος υπαρξιακά ερωτήματα, κάτι που δεν βρίσκω στα σύγχρονα κείμενα».
«Πιστεύω ότι δεν έχουμε κλείσει τους λογαριασμούς μας με τα ζητήματα της γυναικείας ελευθερίας και της ισότητας ακόμη και σήμερα, στον 21ο αιώνα».
Σε μία από τις σκηνές που παρακολουθώ, η Εντα βάζει στο πικάπ –η μουσική της παράστασης προέρχεται πάντα από εδώ– ένα δυνατό μουσικό κομμάτι μεταξύ ροκ και πανκ. Αυτή τη μοναδική στιγμή που είναι μόνη στο σπίτι, ταραγμένη και συναισθηματικά ευάλωτη, περιμένω ότι θα αρχίσει να χορεύει τρελά. Δεν το κάνει. «Αυτή η μουσική έκρηξη αντιστοιχεί στον ψυχικό της κόσμο, αλλά τίποτε δεν μπορεί να βγει προς τα έξω και να γίνει πράξη», εξηγεί ο σκηνοθέτης. «Η Εντα έχει ένα αθεράπευτο, βαθύ κενό».
*«Εντα Γκάμπλερ» του Χένρικ Ιψεν σε σκηνοθεσία του Δημήτρη Καραντζά. Θέατρο Προσκήνιο από τις 30 Ιανουαρίου.
