Eλάχιστες συνεντεύξεις έχει δώσει o Γιάννης Στίγκας. Επιφυλακτικός. Εξαντλητικά προσεκτικός με τις λέξεις. Διερευνητικός με τους ανθρώπους. Εμφυτα ευγενής. Ζει και εργάζεται ως νευρολόγος στην Αθήνα. Το «Sonderkommando» (εκδ. Αγρα) είναι η όγδοη ποιητική του συλλογή και τιμήθηκε με το Βραβείο Ποίησης του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το 2024. Η συλλογή του έχει δανειστεί τον τίτλο της από το όνομα των ειδικών μονάδων εργασίας στα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης. Οι «Ζοντερκομάντο» ήταν συνήθως νεαροί άνδρες εβραϊκής καταγωγής που αναγκάζονταν να συλλέξουν τα πτώματα των νεκρών από τους θαλάμους αερίων και να τα μεταφέρουν στα κρεματόρια.
«Η επαφή μου με τον ανθρώπινο πόνο είναι η γείωση που απαιτείται για να γράφω ποίηση. Κι όταν λέω γείωση, εννοώ το να μην ακκίζομαι, να μη γράφω πράγματα που αφορούν μόνο την πάρτη μου».
Η ολιγοσέλιδη ποιητική συλλογή είναι αφιερωμένη «σε όλους τους λήγοντες», και από αυτό το σημείο ξεκινάμε τη συζήτησή μας. «Το βιβλίο μου αφιερώνεται σε όλους τους αιχμαλώτους των στρατοπέδων, σε όλους τους βασανισμένους, όλους τους δολοφονημένους», μας λέει. «Που, ναι, ήταν λήγοντες, αλλά άνθρωποι, όχι αριθμοί. 182669: Ο Μαρσέλ Νατζαρή. 182727: O Σλόμο Βενέτσια. Σας αναφέρω μόνο δύο από τους χιλιάδες Sonderkommando που βρέθηκαν στα στρατόπεδα του τρίτου Ράιχ. Αυτές οι αδιανόητα τραγικές υπάρξεις, εγκλωβισμένες σε μια γκρίζα ζώνη –όπως σοφά την ονομάτισε πρώτος ο Πρίμο Λέβι– μεταξύ θύτη και θύματος. Κι όμως, ήταν η μοναδική ομάδα αιχμαλώτων στην ιστορία των λάγκερ του Αουσβιτς που εξεγέρθηκε, ανατινάσσοντας μάλιστα το κρεματόριο IV. Σ’ εκείνη την άνιση μάχη, που έλαβε χώρα τον Οκτώβρη του 1944, δολοφονήθηκαν από τους ναζί τετρακόσιοι πενήντα Sonderkommando. Θα τους θυμάμαι πάντα ως ακέραιους, περήφανους –κι εντέλει– ελεύθερους ανθρώπους».
– Γιατί επιδιώξατε να επιστρέψετε μέσω της ποίησης σε εκείνη την εποχή;
– Κατ’ αρχάς, να σας πω ότι κεντρική πηγή για το έργο μου αποτέλεσε η στρατοπεδική λογοτεχνία, ο Πρίμο Λέβι, ο Ζαν Αμερί, ο Πάουλ Τσέλαν, ο Βασίλι Γκρόσμαν, η Αννα Σέγκερς, ο Γιόζεφ Ροτ, οι γραπτές μαρτυρίες των ίδιων των Sonderkommando, κείμενα, μελέτες, ντοκιμαντέρ, και λιγότερο οι φωτογραφίες. Αλλωστε, υπάρχουν μόνο τρεις, αν δεν απατώμαι, και είναι τα μοναδικά φωτογραφικά τεκμήρια που διαθέτουμε για τη δράση των Sonderkommando. Τις τράβηξε με αυτοσχέδια φωτογραφική μηχανή, και με κίνδυνο της ζωής του, ο Ελληνοεβραίος Sonderkommandο Αλμπέρτο Ερρέρα. Ο Ερρέρα κατάφερε να αποδράσει από το κολαστήριο του Αουσβιτς. Η καταδίωξη κράτησε τρία μερόνυχτα. Τον φαντάζομαι γυμνό και πεινασμένο. Με ξυλοπάπουτσα. Με την αγωνία του θηράματος. Και στο κατόπι του, κοπάδι οι διώκτες, με μοτοσικλέτες, με καλογυαλισμένα περίστροφα, με τη χαρά, την έξαψη του κυνηγού, με αλάνθαστα λυκόσκυλα. Τον έπιασαν και τον κρέμασαν. Στο προαύλιο του Αουσβιτς. Μέρες, βδομάδες, να κρέμεται και να σαπίζει πάνω απ’ το χώμα. Προς παραδειγματισμόν. Δεν καταλάβαιναν ότι έτσι –οι ηλίθιοι– μετέτρεψαν τη σορό του σε ένα perpetuum mobile, ένα τέλειο εκκρεμές που –ακόμα και χωρίς τη συμβολή του ανέμου– πάντα θα ταλαντώνεται μεταξύ ελευθερίας και αξιοπρέπειας.
– Το επάγγελμά σας επηρεάζει την ποίησή σας;
– Στα 47 μου χρόνια πλέον, μου είναι αρκετά ξεκάθαρο ότι ποίηση και νευρολογία αλληλοσυμπληρώνονται. Η επαφή μου με τον ανθρώπινο πόνο είναι η γείωση που απαιτείται για να γράφω ποίηση. Κι όταν λέω γείωση, εννοώ το να μην ακκίζομαι, να μη γράφω πράγματα που αφορούν μόνο την πάρτη μου. Ο πόνος, η δυστυχία, η απώλεια, η ανθρώπινη συνθήκη, εντέλει, με δεσμεύει. Με τον βαρύτερο τρόπο: Του θεράποντα. Υπάρχει ακόμα κάτι, εξίσου σημαντικό: Βιοπορίζομαι από έναν χώρο έξω από το σινάφι. Κοντολογίς, δεν έχω ανάγκη κανέναν. Κι αυτό μου επιτρέπει να κρατώ τη λευκή μου σελίδα ιερή, δηλαδή να κάνω πάντα του κεφαλιού μου.
– Η νευρολογία παραδέχεται ότι γνωρίζει λίγα για τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Τι ξέρει ένας ποιητής για αυτό το θέμα;
– Μιας και ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ό,τι πιο πολύπλοκο, ό,τι πιο μαγικό υπάρχει στο γνωστό σύμπαν, πολυπλοκότερος του ήλιου, πολυπλοκότερος του γαλαξία μας, δεν θα σας απαντήσω ως νευρολόγος. Θα χρειαζόμασταν πάνω από εκατό σελίδες, και πάλι η απάντηση θα ήταν ελλιπής. Θα αποδεχθώ όμως την πρόκληση να απαντήσω ως ποιητής και θα σας πω ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος διαρκώς πεινάει. Ισως αυτό μας ξεχωρίζει από τα ζώα: Η ακόρεστη πείνα του. Να τον ταΐζουμε, λοιπόν, με ό,τι αγαπάμε, και ό,τι αγαπάμε, μακάρι να του αξίζει.
– Πώς θα περιγράφατε την εξέλιξη του ποιητικού σας ύφους;
– Περιπετειώδη. Αρα, συνεπέστατη.
– Ποια διαδικασία συγγραφής ακολουθείτε;
– Εδώ θα μου επιτρέψετε να σας απαντήσω ως ιατρός. Εξελίσσεται ως ασθένεια. Η κλασική τετράδα συμπτωμάτων είναι η εξής: ανορεξία, ανησυχία, αϋπνία, ταχύπνοια. Συχνά εμφανίζεται μια πυρετική λάμψη στο βλέμμα. Ενίοτε, επεκτείνεται και στα χέρια. Κάποιοι ασθενείς περιγράφουν μια παράξενη αίσθηση ελαφράδας. Ο περίφημος ιατροφιλόσοφος και αλχημιστής Αμπού Μπακρ Αλ-Ραζί, στο μνημειώδες σύγγραμμά του Nonus Almansoris, μας λέει ότι αυτή η ελαφράδα είναι μία από τις 99 ιδιότητες του Θεού, κι ότι κάθε πλάσμα που ασθενεί, την δικαιούται.
– Τι σημασία έχει για εσάς η διάκριση της Ακαδημίας;
– Εμένα η έγνοια μου είναι η ποίηση. Θα μπορούσα κάλλιστα να συνεχίσω ή να σταματήσω να γράφω και χωρίς το βραβείο. Ωστόσο, μιας και το βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών αποτελεί την ύψιστη τιμή που μπορεί να αποδοθεί σε έναν ποιητή σε τούτη τη συφοριασμένη χώρα, δεν σας κρύβω ότι αισθάνομαι δικαιωμένος, όχι μόνο για το Sonderkommando, αλλά για όλη την –εικοσαετή πλέον– πορεία μου στα γράμματα. Το μόνο που με θλίβει είναι ότι δεν πρόλαβα να γνωρίσω την κυρία Χρύσα Μαλτέζου. Εφυγε από τη ζωή πριν από μερικές μέρες. Ηταν σπουδαία επιστήμονας και –είμαι βέβαιος πως– ήταν και σπουδαίος άνθρωπος.
