Κρατώ στα χέρια μου τρεις νέους τίτλους από τις εκδόσεις Πηγή. Ο πρώτος είναι τα «Στοιχειωμένα σπίτια» και περιλαμβάνει διηγήματα των Αρθουρ Κόναν Ντόιλ, Ιντιθ Ουόρτον, Σεριντάν Λε Φανού κ.ά. Ο δεύτερος είναι «Ο καλεσμένος του Δράκουλα και άλλες ιστορίες», του Μπραμ Στόουκερ και ο τρίτος η «Ανθρώπινη συγχορδία» του Αλγκερνον Μπλάκγουντ (και τα τρία βιβλία έχει μεταφράσει η Αννα Βάντη).
Ολα κυκλοφόρησαν πολύ πρόσφατα και όλα κινούνται στο ευρύ φάσμα της λογοτεχνίας του υπερφυσικού τρόμου. Προσοχή: όχι σπλάτερ· καθαρός, αγνός, ατμοσφαιρικός τρόμος. Με τους τρεις αυτούς τίτλους, αλλά και με όσους προτείνουν οι άνθρωποι που γράφουν την άποψή τους παρακάτω, οι φανατικοί του είδους είστε «καλυμμένοι» για τα καλά. Προτείνονται ανεπιφύλακτα.
Φανατικοί όμως τίνος πράγματος ακριβώς; Του τρόμου; Ενός τρόμου, μάλιστα, που δεν έχει να κάνει με κάτι απτό; Μπορείς να φοβάσαι για πολύ συγκεκριμένους λόγους έναν σαδιστή δολοφόνο ή έναν διεστραμμένο βιαστή – ένα φάντασμα όμως; Ενα στοιχειωμένο σπίτι; Δεν είναι τι μπορεί να σου κάνει· συνιστά απειλή απλώς και μόνον επειδή βρίσκεται εκεί· ως παρουσία. Είναι μια παρουσία εκεί που, σύμφωνα με την κοινή λογική, δεν θα έπρεπε να υπάρχει παρά μόνον μια απουσία. Ενα άδειο σπίτι ή είναι άδειο ή δεν είναι. Δεν μπορεί να συμβαίνουν και τα δύο ταυτόχρονα…
Παράξενο· αυτή μας η ανάγκη να τρομάζουμε. Να φοβόμαστε. Οχι, βέβαια, στην καθημερινότητά μας, αλλά μέσα από τις σελίδες ενός βιβλίου ή μιας ταινίας. Από καταβολής κόσμου οι άνθρωποι μαζεύονταν γύρω από μια φωτιά, μέσα σε σπηλιές αρχικά, και μιλούσαν για τρομακτικά πλάσματα, για τέρατα και δαιμονικές οντότητες. Αυτό δεν έπαψε ποτέ. Οι διηγήσεις για νεράιδες και στοιχειά, για νεκρούς που σηκώνονται από τον τάφο, στην ουσία για κακοφορμισμένες μνήμες που επιστρέφουν διαρκώς, όπως ακριβώς ένα στοιχειό μέσα σε ένα δυστυχισμένο σπίτι, συνοδεύουν τον άνθρωπο ακόμη και στις πιο λογικές, τις πιο τετράγωνες στιγμές του.
Γιατί όμως να μας συναρπάζει κάτι τόσο δυσάρεστο; Εχουν κάτι στραβό οι «φανατικοί του είδους» και τρελαίνονται για τον Λάβκραφτ και τον Λίγκοτι; Για τα φαντάσματα του Μ. Ρ. Τζέιμς; Θέσαμε αυτό το ερώτημα σε ανθρώπους που αγαπούν τον υπερφυσικό τρόμο, που ασχολούνται επαγγελματικά με αυτό το «ευγενές άθλημα» στον χώρο του βιβλίου. Ιδού τι μας απάντησαν.
Κυριάκος Αθανασιάδης, Συγγραφέας
Μια επαφή με το απόκοσμο
Μακράν το πιο γοητευτικό συναίσθημα, ο τρόμος μάς συγκινεί από την ημέρα –καλύτερα: τη νύχτα– που γεννήθηκαν οι αφηγήσεις. Για τους μακρινούς μας προγόνους, οι ιστορίες γύρω από τη φωτιά του καταυλισμού δεν ήταν απλά παραμύθια, αλλά ένα εργαλείο επιβίωσης, ένας οδηγός για την πλοήγηση της φυλής στο άγνωστο. Και είναι ακριβώς οι απόηχοι εκείνων των αρχαίων ιστοριών που εξακολουθούν να μας νεύουν και σήμερα. Είτε διαβάζουμε ένα μυθιστόρημα είτε παρακολουθούμε μια ταινία τρόμου, το ένστικτο επιβίωσης μέσα μας αφυπνίζεται προκαλώντας ένα κύμα αδρεναλίνης και ντοπαμίνης, κι ας βρισκόμαστε σε προστατευόμενο και απολύτως ελεγχόμενο περιβάλλον.
Ο σύγχρονος τρόμος λειτουργεί σαν εγχειρίδιο οδηγιών προς ναυτιλλομένους: τα ζόμπι, αίφνης, αντικατοπτρίζουν φόβους για πανδημίες ή την κοινωνική κατάρρευση, οι ιστορίες φαντασμάτων εξερευνούν τη θλίψη και την ενοχή, ο «Φρανκενστάιν» της Μαίρης Σέλεϊ διερευνά τι πραγματικά σημαίνει να είσαι άνθρωπος, το «Αυτό» του Κινγκ αφουγκράζεται τις σκοτεινές πτυχές του εαυτού μας, το «Get Out» του Jordan Peele είναι ένα πυκνό δοκίμιο για τον ρατσισμό. Και πάντα θέτει τις ίδιες άβολες ερωτήσεις: «Κι αν ήμασταν εμείς το τέρας;». Ο ασφαλής, συχνά παρηγορητικός, χώρος του τρόμου δεν είναι απλώς ένα λογοτεχνικό – κινηματογραφικό είδος, αλλά μια αντανάκλαση ισχυρών αρχέγονων ορμεμφύτων. Είμαστε μέρος μιας καθαρτικής παράδοσης που ξεκίνησε μια παμπάλαια σκοτεινή και θυελλώδη νύχτα.
Ο αναγνώστης ας έρθει σε επαφή με το απόκοσμο στις «Αλλόκοτες συναντήσεις με φαντάσματα» (Hugo Von Hofmannsthal, Thomas Mann, Arthur Schnitzler, μτφρ. Α. Σινιόσογλου, Γ. Κοιλής, εκδ. Κίχλη), έναν έξοχο τόμο διηγημάτων.
Μιχάλης Δαγκλής, Συγγραφέας
Δωμάτιο όπου δεν είσαι μόνος
Αν και χαρακτηρίζεται «αρνητικό» αίσθημα, συχνά επιζητούμε τον τρόμο, είτε στο σινεμά είτε στη λογοτεχνία είτε πιο βιωματικά – π.χ., στα escape rooms. Θέλουμε να βιώνουμε κάθε ανθρώπινο συναίσθημα, αρκεί να είναι εκ του ασφαλούς. Για τον ίδιο λόγο οι άνθρωποι πληρώνουν εισιτήριο στα λούνα παρκ για να μπουν σε τρενάκια που τρέχουν γρήγορα και κάνουν βουτιές από ψηλά. Θέλουμε να νιώσουμε το δέος και την έξαψη που προσφέρει η εμπειρία, γνωρίζοντας πως, αν ήταν πραγματική, θα ήταν κάτι απόλυτα φριχτό. Το ίδιο άλλωστε ισχύει με το δράμα ή την τραγωδία.
Ο τρόμος («horror») μπορεί να σε παραλύσει ή να σε κρατήσει ζωντανό. Επίσης διαφέρει από αυτό που λέμε «terror». Αυτό είναι κάτι πιο αόριστο και αγχωτικό. Είναι η αίσθηση πως κάτι έχει αλλάξει, κάτι φοβερό έχει συμβεί, χωρίς να μπορούμε να το προσδιορίσουμε ακριβώς. Oπως και να έχει, οι ταινίες τρόμου εξακολουθούν να είναι της μόδας, οι άνθρωποι μπαίνουν ακόμη στα παράτολμα παιχνίδια των λούνα παρκ και οι ιστορίες τρόμου πάντα θα μας γοητεύουν είτε σαν παιδιά είτε σαν ενηλίκους.
Από βιβλία προτείνω το «Δωμάτιο της Ναόμι» του Jonathan Aycliffe (μτφρ. Oλγα Γκαρτζονίκα, εκδ. Οξύ). Δεν είναι ένα απλό βιβλίο με στοίχειωμα, καταφέρνει να μας μιλήσει σε ένα βαθιά ανθρώπινο επίπεδο, ενώ το σοκαριστικό φινάλε είναι το «κερασάκι στην τούρτα» για έναν εφιαλτικό τρόμο. Εξαιρετικό ψυχογράφημα στους χαρακτήρες και μαεστρία όσον αφορά τις ανατριχίλες, δίχως ανάγκη για περιττές «σάλτσες». Θα αφήσει τον αναγνώστη μουδιασμένο.
Μίλτος Θεοδοσίου, Μεταφραστής, κριτικός λογοτεχνίας τρόμου
Φοβισμένος και στρεβλός κόσμος
Η πλειονότητα των προσεγγίσεων στην κατανόηση της απόλαυσης του φόβου, στο πλαίσιο τόσο της ψυχαγωγικής λογοτεχνίας τρόμου όσο και της κινηματογραφικής της εκδοχής, εντοπίζει την αιτία στα παρεπόμενα αποπειρών διαχείρισης συναισθηματικών και ψυχολογικών καταστάσεων. Μας αρέσει να διαβάζουμε (και να παρακολουθούμε) ιστορίες τρόμου, γιατί έτσι εκτονώνουμε συλλογικές και ατομικές πιέσεις και φοβίες· τις υποστασιοποιούμε στο πρόσωπο ενός τέρατος ή ενός κατά συρροήν δολοφόνου ή τις εξορίζουμε στον χώρο του υπερφυσικού.
Ωστόσο, η πρόσφατη άνθηση του «φολκ τρόμου» (folk horror) και του «τρόμου της θλίψης και του πένθους» (grief horror), όπου θίγονται πλέον ανοικτά θεματικές όπως ο εθισμός σε ουσίες, η ενδοοικογενειακή βία και η σεξουαλική κακοποίηση, έχει καταστήσει τέτοιες θεωρίες μάλλον δευτερεύουσες. Προοδευτικά, ανατρέχουμε σε υπαρξιακές εξηγήσεις, όπου κύριο ρόλο παίζει η αναπαράσταση ενός τραύματος και όχι υποχρεωτικά η μέριμνα της εκτόνωσής του. Προτεραιότητα έχει η επανάληψη (μέσω μυθοπλασίας), όχι η υπέρβαση, του υπαρξιακού πλήγματος που στοιχειώνει τον θεατή – αναγνώστη. Αρα η ιστορία τρόμου δεν δίνει λύση, αλλά επιδεινώνει μια κατάσταση εμμένοντας σ’ αυτή, σαν τη γλώσσα που δεν σταματάει να σκαλίζει το πονεμένο δόντι.
O σύγχρονος τρόμος, στην καλύτερη μορφή του, επιδιώκει να απολαύσουμε τον φόβο επειδή αναγνωρίζουμε, ρητά ή μη, ότι ο ίδιος ο κόσμος μας πλέον είναι φοβισμένος, υπαρξιακά τραυματισμένος και στρεβλός. Αξίζει τον κόπο να δούμε υπό αυτό το πρίσμα την πρόσφατη συλλογή διηγημάτων της Αταλάντης Ευριπίδου, «Εκείνοι που δεν έφυγαν» (εκδ. Πόλις), όπου η στρεβλότητα αυτή απεικονίζεται λαογραφικά και ιστορικά.
Ευαγγελία Κουλιζάκη, Συγγραφέας, εκδότρια (εκδ. Sestina), ραδιοφωνική παραγωγός (Η Σκοτεινή Κυρία, Η Καρδιά του Σκότους, Τρίτο Πρόγραμμα)
Χαμηλόφωνη μα οπερατική φρίκη
Οι ιστορίες τρόμου μάς αρέσουν γιατί μας ελκύει η «ακαταδάμαστη εντύπωση του παράξενου», γιατί παραμένει ακατανίκητη η επιθυμία μας να δρασκελίσουμε το κατώφλι ενός ζοφερού οίκου που φιλοξενεί αγγέλους και δαίμονες και που εντός του είμαστε καθαγιασμένοι άρρωστοι, στην τελική μάχη για τη σωτηρία του κόσμου.
Η βαθύτερη ανάγκη μας σχετίζεται με την ικανοποίηση μιας τραυματοφιλικής πείνας και μ’ ένα νεύμα στην παιδική μας ηλικία: το φωτάκι ύπνου αναμμένο στο σκοτάδι, τα πόδια μας χωμένα στα σκεπάσματα για να μη μας αρπάξει το τέρας κάτω απ’ το κρεβάτι, οι μικρές αποτροπαϊκές τελετουργίες μας για να αισθανόμαστε ασφαλείς. Αγαπάμε τη σκηνογραφία του φόβου γιατί εμπεριέχει ένα είδος βλασφημίας, γιατί πριονίζει τα κλαδιά του Δέντρου της Γνώσης του Καλού και του Κακού και παράγει ισχυρούς εσωτερικούς κραδασμούς, αναδεύοντας τη λάσπη ενός ανεξερεύνητου βυθού: η απομάγευση αυτού του κόσμου σημαίνει καθαίρεση απ’ τον βασιλικό θρόνο του θαύματος και προδοσία απέναντι στον παιδικό εαυτό μας.
Από την πρόσφατη εκδοτική παραγωγή ξεχωρίζω τη Shirley Jackson με το βιβλίο της «Η λοταρία και άλλες ιστορίες» (μτφρ. Χρυσόστομος Τσαπραΐλης, εκδ. Μεταίχμιο), μια συγγραφέα που ενθέτει το ανησυχαστικό και το ανοίκειο στην καθημερινότητα, διερευνώντας την έννοια του υπαρξιακού angst έως τα όρια της εξωτερικά χαμηλότονης μα εσωτερικά οπερατικής φρίκης, αναπαριστώντας την πραγματικότητα σαν ασφυκτικό κουκούλι μολυσμένο με τον σπόρο του κακού, όπου ο τρόμος δημιουργείται –και εκρήγνυται– εκ των έσω.
Μαρία Ράπτη, Συγγραφέας
Στον καθρέφτη είδαν το τέρας
Πιστεύω πως κληρονομήσαμε την αγάπη για τις τρομακτικές ιστορίες από παλιότερες εποχές της ανθρωπότητας, πριν από την ανάπτυξη του πολιτισμού, όταν όλα ήταν τρόμος. Οι άνθρωποι θέλουμε να τρομάζουμε και να ανατριχιάζουμε από την ασφάλεια του σπιτιού μας, γιατί έτσι βιώνουμε και αντιμετωπίζουμε πράγματα που σε καμία περίπτωση δεν θα θέλαμε να μας συμβούν, αλλά και ελπίζουμε ότι πράγματι δεν θα μας συμβούν.
Iσως ακόμη οι ιστορίες αυτές να μας βοηθούν να γνωρίσουμε καλύτερα τον εαυτό μας, να ικανοποιήσουμε την περιέργεια που έχουμε για τον ίδιο φόβο, για όλα τα σκοτεινά πράγματα. Και, φυσικά, οι τρομακτικές ιστορίες είναι διασκεδαστικές· γεμάτες αγωνία, ανατροπές, οριακές στιγμές και πράγματα που πετάγονται από τις σκιές και μας αναστατώνουν. Μας κάνουν να νιώθουμε πιο ζωντανοί. Αλλά μόνο για όσο θέλουμε, για όσο αντέχουμε. Γιατί κάποια στιγμή κλείνουμε το βιβλίο και –ό,τι και να έχει συμβεί στις σελίδες του– είμαστε ακόμη ασφαλείς.
Στο «Σαντάιαλ» της Catriona Ward (μτφρ. Μαρία Σπαθή, εκδ. Μεταίχμιο), ο φόβος βρίσκεται παντού: στη γη, στη φύση, στην επιστήμη, στα βασανισμένα και ταυτόχρονα επικίνδυνα ζώα. Επικάθεται σαν σκόνη σε κάθε σπιθαμή του αλλόκοτου εκείνου μέρους και, τελικά, μολύνει τους ανθρώπους, εξαφανίζει τις βεβαιότητες. Η απειλή είναι απροσδιόριστη μα πραγματική και οι ήρωες δεν μπορούν να αμυνθούν γιατί δεν ξέρουν ενάντια σε ποιον, γεγονός που κάνει την ατμόσφαιρα όλο και πιο ανησυχητική. Oταν δεν μπορείς να εντοπίσεις το τέρας, ίσως πρέπει να κοιτάξεις προς τον εαυτό σου.
Χρυσόστομος Τσαπραΐλης, Συγγραφέας, μεταφραστής,υπεύθυνος της σειράς τρόμου Tenebrae των εκδ. Μεταίχμιο
Είδωλα σκοτεινών παραμυθιών
Πέρα από την προφανή γοητεία της δυνατότητας να βιώσουμε εκ του ασφαλούς, με ελεγχόμενο τρόπο (σαν να ανεβαίνουμε σε τρενάκι λούνα παρκ) καταστάσεις από τις οποίες δύσκολα θα βγαίναμε αλώβητοι, ο (υπερφυσικός) τρόμος αποτελεί παράθυρο σε μια εμπλουτισμένη εκδοχή της πραγματικότητας. Μια εκδοχή αναμφισβήτητα σκοτεινή, μα εν δυνάμει γοητευτική εξαιτίας του οντολογικού πλουραλισμού και της χαλαρότητας των κανόνων που τείνουμε να θεωρούμε παντοδύναμους στον κόσμο μας.
Ετσι, οι ιστορίες τρόμου συνιστούν έναν τρόπο διαφυγής από την καθημερινότητα, που μπορεί να είναι μακάβριος και ανατριχιαστικός, αλλά βρίσκεται σαφώς εκτός της ρουτίνας. Επίσης, αποκρυσταλλώνουν σκοτεινές πτυχές του υποσυνείδητου, δίνοντας όψη σε ασάφειες που μπορούν να ταλαιπωρούν ψυχολογικά τον αναγνώστη, ενώ παράλληλα εξερευνούν τις εσχατιές της ανθρώπινης νοσηρότητας, ικανοποιώντας την περιέργειά του. Ομοίως, ο τρόμος μπορεί να ψηλαφίσει πτυχές του κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού ιστού, δίνοντας σάρκα και οστά σε προβλήματα, εμμονές και άγχη που δημιουργούν, για παράδειγμα, ο καπιταλισμός, οι έμφυλες συμβάσεις, ο θεσμός της οικογένειας, οι κοινωνικές απαιτήσεις. Ετσι, ο αναγνώστης μπορεί να στοχαστεί, διά μιας κάπως αλληγορικής οδού, επί της δομής του κόσμου που τον περιβάλλει.
Πρόταση: Oι «Λευκοί άνθρωποι», νουβέλα του Arthur Machen που κυκλοφόρησε το 1906, είναι ένα πρωτοποριακό έργο από άποψη φόρμας, περιεχομένου και ατμόσφαιρας – μια πρωτοπρόσωπη πυρετική αφήγηση της περιπλάνησης ενός μικρού κοριτσιού σε μέρη που αποτελούν σκοτεινά και σαλεμένα είδωλα της παιδικής πραγματικότητας, αλλά και του κόσμου των παραμυθιών. Αξεπέραστα αλλόκοτο, βαθιά ανησυχητικό, απολαυστικά διαβολικό, δικαίως θεωρείται ένα από τα αρτιότερα αφηγήματα του είδους.
__________________________________________________________________________
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΝΔΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ
