Λόρα: Εγώ είμαι ανάπηρη.
Αμάντα: Μην το ξαναπείς αυτό. Εχεις ένα μικρό ελαττωματάκι.
«Γυάλινος κόσμος» (1944)
Οι σχέσεις και οι εξαρτήσεις των μελών της οικογένειας Γουίνγκφιλντ υφαίνονται με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία από τον Τενεσί Ουίλιαμς στη δραματουργία του «Γυάλινου κόσμου» (1944), ενός εύθραυστου, διάφανου, ονειρικού κόσμου, όπου οι άνθρωποι, η μνήμη, η γλώσσα και οι συνήθειές τους παραπέμπουν στα πολιτισμικά και υπαρξιακά τοπία του αμερικανικού Νότου, σε τοπία που σκιαγραφούνται με φόντο την περίοδο της Μεγάλης Υφεσης (Depression Era) και παραλλάσσονται μετωνυμικά στα περισσότερα έργα του, προδίδοντας την ανθρωπογεωγραφική διάσταση ενός θεάτρου προορισμένου να απεικονίσει τον εκρηκτικό Νότο του αμερικανικού ονείρου. Το θέατρο του Ουίλιαμς απαιτεί από τον θεατή την κατάδυση σε αυτόν τον κόσμο, όπου οι Γουίνγκφιλντ είναι στην πραγματικότητα η οικογένεια του ίδιου του συγγραφέα και η ευρύτερη περιοχή του Νότου είναι το ανθρωπολογικό περιβάλλον από όπου αντλεί το δραματικό του υλικό και το ανατροφοδοτεί με το ερωτικό πάθος, την ηδυπάθεια, την ονειρική ψευδαίσθηση και την ανυπόφορη μοναξιά.
Η δράση του «Γυάλινου κόσμου» εκτυλίσσεται σε μια φτωχική γειτονιά του Σεν Λούις του Μιζούρι, όπου κατοικούν η Αμάντα και τα δύο παιδιά της, η Λόρα και ο Τομ. Η Αμάντα ακόμα φαντάζεται πως είναι μια southern belle, ο εικοσάχρονος Τομ εργάζεται σε μια αποθήκη παπουτσιών, γράφει ποιήματα και πηγαίνει σινεμά γιατί «του αρέσει η περιπέτεια», ενώ η Λόρα περνάει ατέλειωτες ώρες με τα γυάλινα ζωάκια της, συναισθηματικά ευάλωτη λόγω της αναπηρίας στο πόδι, κατάλοιπο της πολιομυελίτιδας.
Τρία πρόσωπα μοναχικά, ερμητικά κλεισμένα στον δικό τους κόσμο, διασταυρώνονται συναισθηματικά, αντανακλώντας τις προσωπικές τους νευρώσεις στο γυάλινο καβαλέτο, το μοναδικό σκηνικό εργαλείο της άδειας σκηνής του Θεάτρου Τέχνης. Στον γυμνό χώρο που επιμελήθηκε η Χριστίνα Κάλμπαρη καταργείται πλήρως η σκηνογραφική συνθήκη του ρεαλιστικού σκηνικού, ενώ ο τοίχος στο βάθος της σκηνής καλύπτεται από μια τεράστια ασπρόμαυρη φωτοαφίσα του ίδιου του Ουίλιαμς, παραπέμποντας στον απόντα αλλά εντέλει διαρκώς παρόντα πατέρα της οικογένειας Γουίνγκφιλντ.
Σε αυτή την αυτοβιογραφικής υφής δραματουργία στράφηκε ο Ιταλός σκηνοθέτης Αντόνιο Λατέλα, και «το θέμα της διαφάνειας» του «Γυάλινου κόσμου» γίνεται «θέμα αναζήτησης» της ουσίας του κοινωνικού αυτού δράματος με επίκεντρο τη «διαφορετικότητα», την οποία επεξεργάζεται σκηνοθετικά σε δύο δραματικούς άξονες: της σωματικής αναπηρίας της Λόρα και της λανθάνουσας ομοφυλοφιλικής σχέσης του Τομ και του Τζιμ, του «καβαλιέρου» επισκέπτη που ερμηνεύει ο Νίκος Μήλιας, σκιαγραφώντας με εμπρηστικό τρόπο το πιο ρεαλιστικό πρόσωπο του έργου.
Μια διεισδυτική ματιά στην κοινωνία του αμερικανικού Νότου με φόντο τη Μεγάλη Υφεση.
Ο Λατέλα επιλέγει την ανάδειξη του αφηγηματικού στοιχείου και επεξεργάζεται την υποχώρηση του φωτογραφικού ρεαλισμού έναντι του μαγικού ρεαλισμού. Συμφωνεί με τον Ουίλιαμς ότι «η φωτογραφική αποτύπωση» στην τέχνη είναι «άνευ σημασίας» και μέσω της ποιητικής φαντασίας οδηγεί τον θεατή να δει «μέσα από το γυαλί» την ανάπλαση της ζωής αυτής της οικογένειας. Ο Βαγγέλης Αμπατζής ερμηνεύει με έναν τρόπο μοναδικό τον ρόλο του Τομ. Ως alter ego του Ουίλιαμς, βρίσκεται αρχικά καθισμένος ανάμεσα στους θεατές και επιστρέφει μέσω της μνήμης στο θεατρικό παρόν για να ανασυνθέσει τις αναμνήσεις του, αναλαμβάνοντας παράλληλα τον ρόλο του αφηγητή της ιστορίας, του σκηνοθέτη της παράστασης και του ηθοποιού. Σε μια παραλλαγή της τεχνικής «θέατρο εν θεάτρω», ο θεατής δεν βλέπει πάντα τις πράξεις αλλά ακούει την αφήγηση σε καίρια σημεία της. Ο Τομ αφηγείται όλες τις σκηνικές οδηγίες με ύφος σχολιαστικά επεξηγηματικό, τόσο που σε κάποια σημεία κουράζει τον θεατή ή τον δυσκολεύει να συλλάβει αυτό το περίπλοκο αλλά ενδιαφέρον σκηνοθετικό εύρημα.
Σαφώς η σκηνοθεσία κερδίζει το στοίχημα στο δεύτερο μέρος της παράστασης, όπου ο χορός της Λόρα και του Τζιμ στο σκοτεινό δωμάτιο φωτίζεται μαγικά από τη Στέλλα Κάλτσου και μόνο από τον χειροκίνητο προβολέα του Τομ. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη θεατρική σκηνή, που επαληθεύει πλήρως τους υφολογικούς στόχους του σκηνοθέτη.
Η Αμάντα, της Μαρίας Καλλιμάνη, εξαιρετική debutante που εκπροσωπεί τη φιλοσοφία του αμερικανικού Νότου: λευκή, πλούσια, καθωσπρέπει, γυναίκα ανώτερης κοινωνικής τάξης, αντανάκλαση ενός πατριαρχικού στερεοτύπου που εμφανιζόταν βέβαια ως «προστατευτικό», αλλά στην ουσία ήταν βαθιά καταπιεστικό μοντέλο εξουσίας πάνω στη γυναικεία αξιοπρέπεια. Η Καλλιμάνη απέδωσε δυναμικά την καταπιεστική μητέρα, απόλυτα ελεγκτική, υποκαθιστώντας πλήρως το πατρικό μοντέλο εξουσίας.
Η Λήδα Κουτσοδασκάλου είναι ένα φοβερό πλάσμα στον ρόλο της «αλλόκοτης» Λόρα που ζει στον δικό της «Γυάλινο κόσμο», έχει τη δική της συλλογή από μικροσκοπικά γυάλινα ζωάκια και στο βασίλειό της ο γυάλινος μονόκερος κυριαρχεί. Ο κόσμος της, ειρηνικός, χωρίς εντάσεις και ανταγωνισμούς.
Σταχτοπούτα
Η Λόρα ως άλλη παραμυθένια Σταχτοπούτα, έγκλειστη στον γυάλινο πύργο της, φοράει το κρυστάλλινο γοβάκι και αναφωνεί: «Δεν μπορώ να χορέψω!». Ο Τομ καθαρίζει το γυαλί της σκηνής από κάθε πληγή, καθαρίζει με δύναμη τα τραύματα που λερώνουν τον διάφανο κόσμο, ρίχνει έναν κουβά με νερό στο τζάμι πριν εγκαταλείψει οριστικά τις δύο γυναίκες πνιγμένος στις ενοχές. Ετσι τα σύμβολα ως η φυσική γλώσσα του «Γυάλινου κόσμου» παρέμειναν διάφανα, διαυγή και μαγικά.
Οι ήχοι του τραγουδιού «Gay angels» του Λόρεν Κράμαρ δίνουν τον τόνο τη στιγμή που τα πρόσωπα συνειδητοποιούν ότι «τελικά τα πράγματα έχουν τον δικό τους τρόπο να γίνονται άσχημα».
*Η κ. Ρέα Γρηγορίου είναι διδάκτωρ Ιστορίας – ∆ραματολογίας, ΑΠΘ.
