Ενα ήσυχο μεσημέρι καθημερινής κατέβηκα στο κέντρο να πάω βόλτα στα βιβλιοπωλεία. Θα πήγαινα στην «Πολιτεία» και στο «Κομπραί» χωρίς σχέδιο. Ηθελα να αγοράσω κάτι που θα μου έδινε κουράγιο και την ικανότητα να βλέπω τα πράγματα από ψηλά. Τι θα μπορούσε να είναι αυτό;
Ενας άγνωστος με πλησιάζει
Στην είσοδο Δ, επί της Ασκληπιού, εκεί που το βιβλιοπωλείο έχει τις στοίβες με τα δοκίμια έπιανα τις νέες κυκλοφορίες, μα δεν μπορούσα να διαλέξω. Ωσπου εμφανίστηκε ένας ευγενικός άγνωστος. «Πάρτε αυτό», μου είπε. Δεν δούλευε στο βιβλιοπωλείο. Ηταν ντυμένος δικηγόρος. Επιασα το βιβλίο που μου υπέδειξε. Περί Ελευθερίας, του Timothy Snyder. Αρχισα να το ξεφυλλίζω. Είχα διαβάσει μία ιστορική μελέτη του στο παρελθόν και μου ’χε αρέσει πολύ, όμως, ο άγνωστος επέμενε πως τώρα έπρεπε να πάρω οπωσδήποτε τους πιο πρόσφατους στοχασμούς του πάνω στη φύση της ελευθερίας.
«Είναι τόσο καλό;», του είπα. «Το απόλαυσα πολύ», είπε αυτός και, αφού έβαλε στη σακούλα του δυο – τρία άλλα δοκίμια, πήγε να πληρώσει. Εκανα όπως μου είπε. Κι ας είναι και βλακεία, σκέφτηκα, τουλάχιστον δεν αγοράζω ένα βιβλίο, επειδή μου το «πρότεινε» κάποιος αλγόριθμος.
Πώς να είμαι πιο ελεύθερη;
Ο Snyder είναι μία απίστευτα ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Ενας πολύγλωσσος κοσμοπολίτης που έχει ζήσει σε διάφορα μέρη γράφοντας και διδάσκοντας ιστορία (βλ. bloodlands και black earth). Πέρασα μερικά απογεύματα μαζί του πίνοντας ζεστούς καφέδες γεύση φουντούκι. Προσπάθησα να σκεφτώ στα σοβαρά την ελευθερία μου. Ενας από τους στόχους μου για το 2026 είναι να είμαι, αν γίνεται, λίγο πιο ελεύθερη.
Ο Snyder ήταν μαθητής του Λέσεκ Κολακόφσκι. Ο Κολακόφσκι, Πολωνός φιλόσοφος και ιστορικός, είχε ζωηρή σκέψη και μία κριτική στάση απέναντι στο καθεστώς, οπότε εξορίστηκε από την Πολωνία το 1968 (μπορείτε να τα βρείτε μερικά πολύ καλά δοκίμια του στη συλλογή Is God Happy?). Ο Snyder αντλεί μαθήματα ελευθερίας από προσωπικότητες όπως ο Κολακόφσκι: πώς γίνεται να ζεις σ’ ένα ακραία γραφειοκρατικοποιημένο καθεστώς που εχθρεύεται την πρωτοτυπία και να διατηρείς ζωηρή σκέψη;
Λέει ο Snyder: «Διάβασα τις όμορφες επιστολές του Λέσεκ Κολακόφσκι σε μια άθλια φοιτητική εστία στη Βαρσοβία, με σωλήνες που έσταζαν και συχνές διαρρήξεις. Καθώς έκανα έρευνα για τη διατριβή μου το 1992 και το 1993, περιόρισα τα υπάρχοντα μου σε ό,τι χωρούσε σε ένα σακίδιο […]». Μέρες άγριας διαύγειας, μελέτης, σκέψης και τρελού ενθουσιασμού.
Από εκεί πιάνει το νήμα ο Snyder, για να αναρωτηθεί πώς σήμερα έχουμε γίνει τόσο αηδιαστικά προβλέψιμοι, ακόμα κι όταν ζούμε σε κράτη που φαινομενικά δεν καταρρέουν και δεν μας απαγορεύουν τη σκέψη ή την πρωτότυπη δράση. Το να σηκωθεί ένας ιστορικός από την Αμερική να πάει στην Ανατολική Ευρώπη το 1992, για να μείνει σε μία φοιτητική εστία που στάζει και να διαβάσει Κολακόφσκι (στο πρωτότυπο!) είναι μία αναπάντεχη εξέλιξη. Ετσι είναι, όμως, οι ζωές των ανθρώπων που μας εμπνέουν.
Πάρτε για παράδειγμα τη Σιμόν Βέιλ, λέει ο Snyder. Τη φιλόσοφο που πήγε να δουλέψει εθελοντικά στα εργοστάσια, για να καταλάβει την πραγματικότητα των φτωχών εργατών. Ή τον Χάβελ, τον θεατρικό συγγραφέα που ευρισκόμενος στην κομμουνιστική Τσεχοσλοβακία υπερασπίστηκε την εναλλακτική κουλτούρα, τα ανθρώπινα δικαιώματα, ακόμα και μια ροκ μπάντα (τους Plastic People of The Universe) που θεωρήθηκε εχθρός του καθεστώτος και μάλιστα δικάστηκε το 1977! Ο Χάβελ έγραψε θεατρικά έργα όπου η γλώσσα διολισθαίνει προς κάτι μηχανικό, όπου οι δομές που ορίζουν τη ζωή μας αυξάνουν διαρκώς την πολυπλοκότητά τους αφαιρώντας το ανθρώπινο από τα ανθρώπινα. Αυτοί οι στοχαστές, σύμφωνα με τον Snyder, μας απευθύνουν κάλεσμα να είμαστε λιγότερο προβλέψιμοι.
Η επικράτεια του κομφορμισμού
Η εποχή μας ξεκίνησε με μία υπόσχεση αυθεντικότητας, μοναδικότητας και ελευθερίας. Γεννηθήκαμε μετά την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων, όταν, υποτίθεται η Ιστορία τελείωνε. Δεν είμαστε, όμως, λιγότερο προβλέψιμοι, ούτε λιγότερο χειραγωγίσιμοι. Κάθε άλλο. Ζούμε βουτηγμένοι στον κομφορμισμό και στην προβλεψιμότητα. Ο Χάβελ, που έγραψε τα θεατρικά του έργα σε ακραίες συνθήκες και μια περίοδο έκανε και φυλακή, μάλλον θα είχε πολλά να μας προσάψει, ιδίως την κακοποίηση της λέξης «ελευθερία». Πόσο μακριά είναι η «ελευθερία» μας από την εθελοδουλία, το αδιέξοδο ή τη διανοητική αποπληξία;
«Η μηχανή δημιουργεί ένα ιδιαίτερο είδος εντροπίας (Χάβελ) ή βαρύτητας (Βέιλ). Επειδή οι φορητοί δικτυωμένοι μικροεπεξεργαστές –τα πανταχού παρόντα τηλέφωνα, τα τάμπλετ– φαίνεται ότι κάνουν τα πάντα, μας παρασύρουν σ’ έναν ακατάστατο νοητικό κόσμο όπου δεν είμαστε σίγουροι για το τι κάνουμε. […] Χάνουμε το ήσυχο, ατομικό μας γιατί, μέσα στην υπεραφθονία». Και, παράλληλα, καταδικαζόμαστε στην προβλεψιμότητα, αφού τα κράτη αποτυγχάνουν να μας εξασφαλίσουν πλούτο, περίθαλψη κ.λπ. Πώς να κάνεις μια «τρέλα», αν η υγεία σου είναι κουρέλι και ο τραπεζικός σου λογαριασμός στο μείον;
Οι κομμουνιστές στην Κοιλάδα της Σιλικόνης
Ας το παραδεχθούμε, λέει ο Snyder, ο 21ος αιώνας είναι γεμάτος σαχλαμάρα. Εχει μπει χαζά, με βία, αιματοκύλισμα και ρηχότητα (θα έχετε παρατηρήσει πόσο κοινωνικώς αποδεκτό είναι να είσαι μπανάλ και κουτσομπόλης). «Η μηχανή είναι φτιαγμένη για να κατασκευάζει πιθανότητες». Οταν γινόμαστε περισσότερο προβλέψιμοι, γινόμαστε επιρρεπείς στη χειραγώγηση.
«Ο Χάβελ προέβλεψε ακριβώς ένα τέτοιο ψηφιακό μέλλον. Ονόμασε την υπολογιστική προβλεψιμότητα ένα παράδειγμα της αρχής του θανάτου[…] όπως οι κομμουνιστές της Τσεχοσλοβακίας, έτσι και οι φιλελεύθεροι της Σίλικον Βάλεϊ πρώτα υποσχέθηκαν έναν θαυμαστό νέο κόσμο, μετά μας είπαν ότι δεν υπάρχουν εναλλακτικές και μετά μάς κάλεσαν να ζήσουμε μέσα σε μια οθόνη. Οπως και οι κομμουνιστές, πέρασαν από τη μεγάλη βεβαιότητα για την ουτοπία στον απόλυτο μηδενισμό για τα πάντα».
Με άλλες λέξεις, το μέλλον μας γίνεται προβλέψιμο, δηλαδή ακυρώνεται. Μία κοιλάδα από σαχλαμάρες και ακατάτακτα ερεθίσματα. Υπάρχει λύση; Φυσικά. Ο Χάβελ θα έλεγε ξεκίνα από τα μικρά. Κατέβασε την προπαγανδιστική αφίσα του Κόμματος από τη βιτρίνα του καταστήματός σου. Κάνε παράπονα στον ζυθοποιό που κλέβει τον λαό σερβίροντας κακή μπίρα (πράξη μάλλον ακραίας αισχρότητας για Τσέχο). Για το 2026, λοιπόν, θα λέγαμε: βάλε το μυαλό σου να δουλέψει. Αν δεν είσαι χαζός, γιατί επιτρέπεις να σε μεταχειρίζονται σαν να είσαι πανηλίθιος;
Το μέλλον είναι μέσα στο παρελθόν
Μου είπε ο Snyder καθώς τελείωνα τον καφέ μου: «Η ελευθερία περιλαμβάνει πιθανά μέλλοντα, απρόβλεπτα για τους επίδοξους τυράννους και τις αδιάφορες μηχανές. Κάθε εύλογο μέλλον πρέπει να συνδέεται με ένα παρελθόν της μνήμης ή της ιστορίας. Η γνώση του παρελθόντος είναι επομένως μια δεξαμενή δύναμης και αυτοαπελευθέρωσης». Ο ιστορικός συνταγογραφεί μελέτη ιστορίας.
Ο Κολακόφσκι συνέδεε την ανθρώπινη ύπαρξη με την υπέρβαση (η τάση του να σκέφτεται τον Θεό και τον μεταφυσικό τρόμο δεν τον βοήθησε στην κομμουνιστική Πολωνία). Πρότεινε να υπερβαίνουμε τα όρια ενός προβλέψιμου κόσμου, μπαίνοντας σε έναν κόσμο που δεν είναι προβλέψιμος. Πώς φτάχνεις μέσα σου τον ήσυχο χώρο που επέτρεπε σε στοχαστές από τον Τσβάιχ μέχρι τον Κολακόφσκι να σκέφτονται στις πιο ακραία αποθαρρυντικές συνθήκες; Μελέτη θα ’λεγε ο Snyder. Κίνηση, επαφή με άλλα σώματα, κουλτούρες, χώρες. Επικούρεια γεύματα με ανεβασμένες συζητήσεις. Τότε ο ορίζοντας ανοίγει και απλώνει. Τότε ο χρόνος είναι πολύς. Το μέλλον άπειρες εκφάνσεις του αναπάντεχου, ελεύθερη επικράτεια. Πόσο συναρπαστικό είναι αυτό;
Πράγματα που με κάνουν να πιστεύω στην ανθρωπότητα αυτήν την εβδομάδα
Οι μηλόπιτες, η άχνη. Το έργο του ιστορικού Timothy Snyder, καθώς και το γεγονός ότι μετακινήθηκε στην Ανατολική Ευρώπη από περιέργεια και για να γράψει βιβλία. Οι άνθρωποι που κάνουν απρόβλεπτα πράγματα, που δεν ζουν τη ζωή τους σαν να είναι βιογραφικό, που σηκώνονται να πάνε να ζήσουν σε μια μακρινή χώρα, επειδή αυτό θέλουν.
