Γιατί η ασθένεια δεν έχει κεντρικό ρόλο στη λογοτεχνία και στον πολιτισμό μας; Γιατί δεν γράφουμε συχνά γι’ «αυτό το θηρίο, το σώμα», που «συνέχεια παρεμβαίνει», αλλά μιλάμε γι’ άλλα πράγματα: για μάχες, για έρωτα. Η επικράτηση, όχι η ευαλωτότητα, είναι το θέμα πολλών βιβλίων. Η ασθένεια, όμως, αχ, έχει ζουμί!
On Being Ill
Σ’ ένα παραγνωρισμένο δοκιμιακό της έργο με τίτλο On Being Ill (δείτε κάποιες βασικές πληροφορίες στα αγγλικά εδώ), η Βιρτζίνια Γουλφ αναρωτιέται: δεν είναι η μελαγχολία καλό θέμα για μυθιστόρημα; Η γρίπη; «Η λογοτεχνία βάζει τα δυνατά της να μας πείσει ότι ασχολείται με το πνεύμα». Ισως στις σελίδες του Προυστ να βρίσκουμε εξαιρέσεις, όμως, «ακόμα και μια ερωτευμένη μαθητριούλα» έχει στο πλευρό της τα λόγια του Σαίξπηρ και του Κιτς, σύμφωνα με τη Γουλφ, τεράστιοι ποιητές τη συντρέχουν, για να της δώσουν λέξεις γι’ αυτό που νιώθει. Οταν πονάει το έντερο, όμως, η γλώσσα ξεγλιστρά. «Ο πάσχων πάει να περιγράψει στον γιατρό τον πόνο στο κεφάλι κι η γλώσσα στεγνώνει. Δεν υπάρχει τίποτα έτοιμο».
Θηρίο στη ζούγκλα
Η Βιρτζίνια Γουλφ, που γεννήθηκε στο Λονδίνο το 1882 και αυτοκτόνησε το 1941, στις σκέψεις της περί ασθενείας είναι απλώς απολαυστική. Αστεία, ζωηρή, πρωτότυπη και σχεδόν σίγουρη ότι η δημιουργικότητά της τροφοδοτείται από τις στιγμές του πόνου. «Οι άνθρωποι γράφουν συνέχεια τι κάνει το μυαλό. Τι σκέψεις του έρχονται. Τα ευγενή του σχέδια. Πώς έχει κατακτήσει το σύμπαν». Μέσα σ’ όλη τη φλυαρία του, ο μέσος φιλόσοφος αγνοεί παντελώς το σώμα ή το κλωτσάει από ’δω κι από ’κει σαν ξεφούσκωτη μπάλα, το στύβει, το ρίχνει πάνω στον τοίχο, για να χυθεί από μέσα το νόημα. Οι ώρες που κάθεσαι στο κρεβάτι και σε τυλίγει η «μελαγχολία», όμως, (λέξη που στην εποχή της περιλάμβανε μια ευρεία γκάμα ψυχικών ασθενειών) ή οι μάχες με τον πυρετό, αυτά είναι εκτός θέματος.
Τόσο κακό και χωρίς πλοκή θα ήταν ένα μυθιστόρημα για την πνευμονία; (Σίγουρα ο συγγραφέας του «Μαγικού Βουνού» θα έλεγε όχι). «Η αγγλική γλώσσα που μπορεί να εκφράσει τις σκέψεις του Αμλετ και του Λίαρ δεν έχει λέξεις για το ρίγος και τον πονοκέφαλο». Οι λέξεις πάνε προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση. Θα λέγαμε: προς κάποιο λευκό δωμάτιο ή προς την αποστασιοποιημένη γλώσσα της ιατρικής. Αν θέλουμε, μάλιστα, να έρθουμε στη δική μας εποχή και στη δική μας γλώσσα, θα παρατηρήσουμε πως η ποιητικότητα υποχωρεί ακόμα και σε ζητήματα καρδιάς. Τη θέση της παίρνει το αβαθές λεξιλόγιο του γυμναστηριακού σελφ χελπ.
Ομως, δεν χρειαζόμαστε μονάχα μια νέα γλώσσα, λέει η Γουλφ. Μια γλώσσα απρεπή, αισθησιακή – ακόμα και βρώμικη, θα προσέθετα, προκειμένου να μιλήσουμε για το σώμα. Θα χρειαστούμε μιαν άλλη ιεράρχηση παθών. Ο έρωτας πρέπει να δώσει τη θέση του στον πυρετό. Η ζήλια να υποχωρήσει μπροστά στον μυϊκό πόνο. Τον ρόλο του κακού να τον παίζει η αϋπνία. Ηρωας θα είναι η χλωρέλλα (υγρό με βιταμίνες, σίδηρο κ.λπ.) ή άλλα σιρόπια. Καταλάβατε. Οπως είπα: το κεφάλι της λάμπει. Οταν τη διαβάζεις είναι σαν να πηγαίνεις στην παιδική χαρά να παίξεις με κάποιο ον ανώτερης ευφυΐας.
Γιατί ο πόνος, ο πυρετός, το σώμα δεν λαμβάνουν τη θέση τους πλάι στα μεγάλα θέματα της μεγάλης λογοτεχνίας; Για να τα δεις όλ’ αυτά κατάματα χρειάζεσαι γερή φιλοσοφία. Ενα ταξίδι στα έγκατα της γης – και, εννοείται, του εαυτού. Θέλει το «θάρρος που έχει ο θηριοδαμαστής μπροστά στο θηρίο». Τέτοιο θάρρος έχει, ισχυρίζομαι, αρκετά χρόνια μετά τη Γουλφ, μια άλλη γυναίκα, για την οποία ήθελα πολύ να σας μιλήσω. Για να προλάβω, όμως, τα σχόλιά σας, δεν βρήκα το On Being Ill σε κάποια αξιόλογη, εντός εμπορίου, πρόσφατη μετάφραση στα ελληνικά. Με χαρά, όμως, εντόπισα πρόσφατη μετάφραση του Στον Φάρο (που θεωρείται κορυφαίο της Γουλφ). Τη μετάφραση έχει κάνει η Μαργαρίτα Ζαχαριάδου που, γενικώς, είναι σπουδαία μεταφράστρια. (Εδώ μπορείτε να ακούσετε και μια περυσινή συνέντευξή της όπου μιλάει, μεταξύ άλλων, για τη Γουλφ). Πάμε τώρα σε άλλη σπουδαία γυναίκα.
Η Οντρι Λορντ κάνει μαστεκτομή
Μετά τη Γουλφ, κάποια πράγματα και έχουν, και δεν έχουν, αλλάξει. Η ασθένεια, η γέννα (επικίνδυνη, αιματηρή διαδικασία), η περίοδος κ.λπ. έχουν λάβει χώρο στις ταινίες, στα βιβλία και τα θεατρικά έργα. Εχουμε βρει τις λέξεις. Φυσικά, το γεγονός πως πολύ περισσότερες γυναίκες εργάζονται πια στον πολιτισμό παίζει τεράστιο ρόλο. Για μια γυναίκα η γέννα είναι θέμα κεντρικό, καθώς και η σχέση της με όλη την υπόλοιπη γυναικολογική σκευή του σώματος.
Αυτά κεντροθετούνται στο ημερολογιακό-δοκιμιακό έργο της μαύρης ποιήτριας Οντρι Λορντ «Ημερολόγια Καρκίνου» (δείτε το βιβλίο εδώ). Ξέρω ο τίτλος δεν είναι ευχάριστος. Ούτε και το θέμα. Μέσα στο σύντομο αυτό βιβλιαράκι, όμως, ξεδιπλώνονται μια σειρά θεραπευτικές, βαθιά ανθρώπινες σκέψεις. Με το θάρρος του θηριοδαμαστή που τη διέκρινε όλη της τη ζωή, η Λορντ (που έφυγε από τη ζωή το 1992), μαύρη, ακτιβίστρια, μητέρα δυο παιδιών, μαχήτρια και καρκινοπαθής λέει τα πράγματα με τ’ όνομά τους. Το βιβλίο της έχει μέσα: λευκά δωμάτια, βιοψίες, μαστεκτομή, πόνο και γυναίκες που πασχίζουν να της πουλήσουν αισθητικές επεμβάσεις, προσθετικά στήθη, ειδικά σουτιέν, ανακουφιστικά μαξιλαράκια. Αλλά έχει ακόμη: την υποστήριξη και την αγάπη της συντρόφου της, των παιδιών της και της αδερφής της. Εχει: τις φιλενάδες της, τις νοσοκόμες, τις άλλες γυναίκες, ομοφυλόφιλες, αμφιφυλόφιλες και ετεροφυλόφιλες, που έχουν νοσήσει και που της μεταδίδουν σοφία και κουράγιο μέσα από ένα ευρύ, υποστηρικτικό δίκτυο. Θέλει να πίνει καφέ μαζί τους, να παρηγοριέται.
Το μυαλό ρίχνεται στη μάχη
Παράλληλα, το έργο ακολουθεί τα σκαμπανεβάσματα του νου. Υπάρχουν μέρες θαυμαστής διαύγειας: την πιάνει λύσσα για να ζήσει. Δηλώνει πρόθυμη να κάνει τα πάντα, για να επιβιώσει. Αλλες νιώθει κάτι σαν ομίχλη του μυαλού –κατάσταση γνωστή πια στον γενικό πληθυσμό από την περίοδο της καραντίνας– και ότι το περιβάλλον είναι εχθρικό ή τυλιγμένο μ’ ένα πέπλο υγείας που τη διαχωρίζει. «Οταν γύρισα στο σπίτι από το νοσοκομείο, ήταν δύσκολο να μην νιώσω παρίας. Υπήρχαν άνθρωποι που με απέφευγαν λόγω του δικού τους πόνου ή φόβου, και άλλοι που φαινόταν να περιμένουν πως θα γινόμουν ξαφνικά κάποια άλλη από αυτό που ήμουν πάντα». Θα γίνει αγία; Βούδας; Τρομακτική; Θα μείνει η ίδια; Η ασθένεια είναι τελικά μια μεταβολή του εαυτού; Σίγουρα η Λορντ αναζητά τρόπους «να εντάξει αυτή την κρίση στη ζωή της», διαδικασίες που θα τις επιτρέψουν να γράφει και να διαβάζει, χωρίς να κουρελιάζεται από ένα κύμα ανημπόριας. Τρέπεται σε μαχήτρια: «Εψαξα να βρω μέσα μου τι ένιωθα και τι ήθελα πραγματικά, και αυτό ήταν να ζήσω και να αγαπάω και να κάνω τη δουλειά μου, όσο σκληρά και για όσο καιρό μπορούσα […] να διατηρήσω αυτόν τον εαυτό που δεν ήταν μόνο σωματικά ορισμένος».
Σκέφτομαι την απορία της Γουλφ. Ασθενούμε, πονάμε, γεννάμε, χτυπάμε, υποφέρουμε, χαλάει το δόντι μας. Γιατί δεν το λέμε; Υπάρχει κάτι πιο ανθρώπινο/κοινό; Σχεδόν ό,τι διαβάζετε/ακούτε/βλέπετε στο θέατρο ή το σινεμά είναι κάτι που δημιουργήθηκε ενώ η δημιουργός του θήλαζε το μωρό ή εφάρμοζε τις συμβουλές της παιδιάτρου. Κάτι που γράφτηκε μεταξύ φυματίωσης, μερικής τύφλωσης, πόνου στην πλάτη, πυρετού, απώλειας της ακοής και στρατιωτικού τραύματος. Κάτι που ξεπήδησε από το πένθος για κάποιο ακρωτηριασμένο μέλος ή από το σύνδρομο μετατραυματικού στρες. Κάτι που δημιούργησε μια γυναίκα που επιβίωσε από τον καρκίνο ή τον βιασμό, κάτι που γράφει κάποιος άνδρας, κατάμονος, σε μία ολόλευκη αίθουσα αναμονής.
Η Λορντ ανήκει σε άλλον αιώνα από τη Γουλφ, στον 21ο. Στο δικό της δοκίμιο/ημερολόγιο αυτό που η Γουλφ περιγράφει ως απουσία λέξεων έχει τραπεί σε σιωπή. Οι λέξεις υπάρχουν σύμφωνα με τη Λορντ, αλλά δεν τις μεταχειριζόμαστε, δεν τις λέμε. Φυσικά, το συνδέει με τη σιωπή που επιβάλλει η πατριαρχία και με τον έλεγχο του γυναικείου σώματος μέσω της αποσιώπησης των αναγκών του ή των βλαβών του. Φυσικά, όλ’ αυτά συνδέονται και μ’ ένα οικονομικό σύστημα που δεν προτεραιοποιεί τη φροντίδα, την πρόνοια για την υγεία κ.λπ. Αλλά υπάρχει και το διαπροσωπικό. «Δεν ήξερα ότι η μικρή είχε κάνει την ίδια επέμβαση, λέει η Λορντ αναφερόμενη σ’ ένα πρόσωπο του ευρύτερου συγγενικού περιβάλλοντος. «Η μικρή είχε κάνει μαστεκτομή πριν από δέκα χρόνια και ούτε ο αδερφός της, ούτε τα πεθερικά της ήξεραν τίποτα». Ο πόνος, ταμπού. Η λογοτεχνία, ένα από τα λίγα που μας απέμειναν για να γινόμαστε συνεκτικοί, κοινωνικοί κι ανθρώπινοι, μπορεί να τα ξεπεράσει όλ’ αυτά.
Πράγματα Που Με Κάνουν Να Πιστεύω Στην Ανθρωπότητα Αυτήν Την Εβδομάδα
Τα ντοκιμαντέρ στο κανάλι arte, είναι δωρεάν και διαθέσιμα σε διάφορες γλώσσες, άρχισα να τα βλέπω, για να φτιάξω τα γερμανικά μου και μετά κόλλησα. To πρόγραμμα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για φέτος το φθινόπωρο. Οι άνθρωποι που εργάζονται στις λαϊκές αγορές, τα χρώματα των φρούτων στους πάγκους.
