Νιώθω αμήχανα με τα βιογραφικά συγγραφέων. Συνήθως βαριέμαι. Σπουδές, τόπος γέννησης, μερικές ημερομηνίες. Οταν γράφω το δικό μου βιογραφικό νιώθω πως κοροϊδεύω. Τι συλλαμβάνουν πραγματικά αυτές οι βιογραφικές πληροφορίες που συνοδεύουν -σε ορισμένες εκδόσεις κουραστικά- ένα έργο από την απιθανότητα της ζωής του ανθρώπου που το έφτιαξε; Και πόσα χάλια έργα, στις γκαλερί και στα βιβλιοπωλεία, δεν συνοδεύονται από ένα μακρύ βιογραφικό. Φωτίζεται ή συσκοτίζεται η δουλειά με το βιογραφικό που τη συνοδεύει;
Υπάρχει, πάντως, μία πληροφορία που με συγκλονίζει στα βιογραφικά καλλιτεχνών: όταν ο/η δημιουργός έχει κάνει φυλακή. Αυτό το βρίσκω απολύτως συγκλονιστικό. Και κρύβει μέσα του μια ιερή επιμονή. Υπονοείται εκείνη η εντελώς τρελή, μη ορθολογική, αλλά βαθιά ανθρώπινη πεποίθηση πως πρέπει να έχεις πίστη στα πράγματα, να επιβιώνεις και να λες την ιστορία.
Ο Θερβάντες δεν ήταν κανένας ξενέρωτος
Δεν υπάρχει άνθρωπος που αγνοεί τον Δον Κιχώτη. Η επιρροή του Θερβάντες (1547-1616) είναι τέτοια που ακόμα και ο πιο άσχετος τον έχει μάλλον ακούσει, ακόμη και αν νομίζει ότι είναι ινστιτούτο ή Ιησουίτης καλόγερος. Ο δημιουργός του Δον Κιχώτη και του Σάντσο Πάντσα έζησε άγρια ζωή, οι περισσότερες λεπτομέρειες της οποίας παραμένουν υπό διερεύνηση. Μη φανταστείτε, πάντως, κανέναν μισάνθρωπο με τη γραφίδα στο χέρι, αποτραβηγμένο στον ψηλό και μακρινό πυργίσκο του, βλ. Μονταίν.
Ο Θερβάντες δεν ήταν ξενέρωτος. Πολέμησε τους Οθωμανούς σε ναυμαχία το 1571. Τον πυροβόλησαν. Βρέθηκε με τραύματα στο στήθος και στο αριστερό του χέρι. Το χέρι δεν επανήλθε ποτέ. Από το γεγονός του τραυματισμού του αντλούσε περηφάνια όλη του τη ζωή, ενώ στη μάχη δεν ήταν καμιά κότα. Σύμφωνα με μελετητές, έδειχνε θάρρος και δεν καθόταν στα μετόπισθεν. Τον πιάσανε οι πειρατές. Τον ρίξανε σ’ ένα μπουντρούμι στο Αλγέρι όπου έζησε αιχμάλωτος. Είδε βία και θάνατο. Λίγο πριν τον πάρουν απούλητο σκλάβο στην τότε Κωνσταντινούπολη, τα λύτρα καταβλήθηκαν και απελευθερώθηκε.
Γύρισε στην Ισπανία. Οι τιμές είχαν ανέβει. Το κόστος ζωής υψηλό, το αριστούργημά του, ο Δον Κιχώτης, ένα από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματα όλων των εποχών, βρισκόταν στο μέλλον. Ο συγγραφέας μας πέρασε χρόνια μέσα στη φτώχεια και την αμφιβολία μ’ ένα σαράκι στην καρδιά του, την ατάιστη καλλιτεχνική του φιλοδοξία. Εγραφε θεατρικά που δεν ανέβαιναν, ιστορίες που δεν του εξασφάλιζαν τα προς το ζην. Εργάστηκε σε βαρετές δουλειές, υπεύθυνος τροφοδοσίας, υπάλληλος, συλλέκτης φόρων. Αναλάμβανε δουλειές απίστευτης λογιστικής πολυπλοκότητας και οι λογαριασμοί δεν έβγαιναν. Το καλοκαίρι του 1597 ξαναμπήκε φυλακή, στη Σεβίλλη αυτή τη φορά.
Η Maria Antonia Garces, καθηγήτρια Ισπανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ, ισχυρίζεται πως η ανάγνωση του Θερβάντες έχει θεραπευτική επίδραση σε όσους έχουν εμπειρία κράτησης ή στέρησης της ελευθερίας τους. Η Garces (η καθηγήτρια) είχε πιαστεί κι αυτή σε ολιγόμηνη αιχμαλωσία στην Κολομβία (!) τη δεκαετία του ’80. Στη διάρκεια της κράτησής της διάβαζε για να μην τρελαθεί. Την υπόλοιπη ζωή της την αφιέρωσε στη μελέτη του Θερβάντες ισχυριζόμενη πως η εμπειρία αιχμαλωσίας του υπήρξε καθοριστική για το έργο του και βοηθητική, μέσω της λογοτεχνίας, για την ίδια. Η ζωή του Θερβάντες είναι σχεδόν απίθανη και σε μεγάλο βαθμό άγνωστη. Εάν καταλαβαίνετε ισπανικά, δείτε μια χαριτωμένη σύνοψή της εδώ.
Ράβοντας σεντόνια στις φυλακές
Τώρα, δεν θα σας πω για τον Ντοστογιέφσκι που τράβηξε κι αυτός τα πάνδεινα περιμένοντας να τον εκτελέσουν και πιάστηκε από την πίστη του, για να επιβιώσει. Ούτε για τον Αρθουρ Καίσλερ θα σας πω, πολυγραφότατο συγγραφέα και δημοσιογράφο, δημιουργό του μυθιστορήματος «Το Μηδέν και το Απειρο» (1940) που γεννήθηκε στη Βουδαπέστη, εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας (1931), πήγε στην Ισπανία να πολεμήσει τον φασισμό και βρέθηκε να μαραζώνει στις φυλακές του Φράνκο. Ο ίδιος άνθρωπος διέθετε το διανοητικό θάρρος ώστε στη συνέχεια να αποκηρύξει τον σταλινισμό.
Θέλω να σας πω για μία σύγχρονη καλλιτέχνιδα, τη Nadya Tolokonnikova.
Η Tolokonnikova ίδρυσε μαζί με άλλες Ρωσίδες τη φεμινιστική, ακτιβιστική καλλιτεχνική ομάδα Pussy Riot. Το 2012 τις συνέλαβαν, επειδή ασκούσαν κριτική στον Βλαδίμηρο Πούτιν και τις σχέσεις του με την Εκκλησία. Η 22χρονη τότε Nadya βρέθηκε για δυο χρόνια στις φυλακές όπου έραβε στολές και ζούσε μια κόλαση. Μετά την απελευθέρωσή της συνέχισε να κάνει τέχνη, όπως και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, ασκώντας ακούραστα κριτική στον Πούτιν. Ενδεικτικός τίτλος έργου της: «Οι Στάχτες του Πούτιν» (παρουσιάστηκε σε γκαλερί του Χόλιγουντ). Στη Ρωσία με τέτοια εργογραφία δεν μπορεί να ξαναπατήσει χωρίς να τη συλλάβουν.
Police State
Το νέο της έργο δεν έχει να ζηλέψει σε αιχμηρότητα απ’ τα προηγούμενα. Λέγεται «Αστυνομικό Κράτος», Police State, και είναι μία περφόρμανς μέσα σε μία εγκατάσταση που αναπαριστά το κελί και τις συνθήκες κράτησής της. Στο κελί που έχει στηθεί στην Geffen Contemporary του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στο Λος Αντζελες και καταλαμβάνεται όλες τις ώρες λειτουργίας του μουσείου από την καλλιτέχνιδα, εκτίθεται εργασία και άλλων πολιτικών κρατούμενων, από τη Λευκορωσία, τη Ρωσία και την Αμερική, ενώ χρησιμοποιείται και αρχειακό υλικό από τις ρώσικες φυλακές καθώς και σεντόνια πλεγμένα από κρατούμενες.
Στη φυλακή η Tolokonnikova έραβε 16 ώρες τη μέρα, χωρίς αργίες και σχόλες ευρισκόμενη ουσιαστικά σε συνθήκες αιχμαλωσίας. Οταν δεν έραβαν, οι φυλακισμένες έκαναν άλλου είδους χειρωνακτική εργασία με στόχο, σύμφωνα με την καλλιτέχνιδα, το σπάσιμο της προσωπικότητας, το λύγισμα του ατόμου μέσω του μόχθου χωρίς νόημα. Το πιο τρομακτικό κομμάτι του εγκλεισμού ήταν το χάσιμο του εαυτού: μετατράπηκε σε κάποια αδιάφορη για την τέχνη ή τη σκέψη, που μετρούσε τις ώρες μέχρι τη σίτιση. Την έσωσαν κάποια κείμενα του Βάτσλαβ Χάβελ, του Τσέχου αντιφρονούντος, θεατρικού συγγραφέα και κατοπινού προέδρου της Τσεχίας, καθώς και η προσωπικότητα του Αλεξέι Ναβάλνι, ηγέτη της ρωσικής αντιπολίτευσης, που πέθανε αγωνιζόμενος κατά της διαφθοράς και, φυσικά, του Πούτιν.
«Είναι επικίνδυνο να ζεις, αλλά πιο επικίνδυνο είναι να αυτολογοκρίνεσαι», λέει η Nadya. Να σιωπάς όταν δεν πρέπει, να φοβάσαι να πάρεις ρίσκο, να ’χεις ξεχάσει και τον Δον Κιχώτη και τον Σάντσο Πάντσα και όλα, να συμμετέχεις στον θόρυβο χωρίς διανοητικό ανάστημα, ίδιος μ’ όλους τους ίδιους.
Κι από την άλλη, οι άνθρωποι είμαστε εντελώς περίεργα πλάσματα. Κυνηγάμε ανεμόμυλους μια ζωή, επιβιώνουμε από κυριολεκτικές ή μεταφορικές αιχμαλωσίες, δεν ξέρουμε τι είναι «πραγματικότητα», πιάνουμε πτυχές της μέσα στην τέχνη, λέμε ιστορίες. Χρειάζεται θάρρος και ιερή επιμονή, μπορεί και θράσος. Κάτι που να μη σπάει τέλος πάντων.
Πράγματα που με κάνουν να πιστεύω στην ανθρωπότητα αυτήν την εβδομάδα
Ο Μπιουνγκ Τσουλ Χαν και ο τρόπος που βλέπει τον σύγχρονο κόσμο. Οι ευγενικοί άνθρωποι. Οσοι λένε «συγγνώμη για τον θόρυβο», ενώ δεν παράγουν θόρυβο. Οσοι αρνούνται πεισματικά να γίνουν απ’ αυτούς που βλέπουν βίντεο χωρίς ακουστικά. Οσοι προσέρχονται στις παραλίες, για να διαβάσουν μυθιστόρημα και με την ευκαιρία κολυμπούν. Το βιβλιοπωλείο She Said στο Βερολίνο. Η οδός Καλλιδρομίου, όμως, μόνο νωρίς το πρωί. Το καρπούζι, ειδικά η καρδιά.
