Αγαπητέ Φ.,
Σε φαντάζομαι να μπαίνεις στην τάξη και να είναι Δευτέρα. Τα μικρά να σ’ έχουν κυριολεκτικά γραμμένο. Να ξύνουν τις μύτες του μολυβιού τους, να ζωγραφίζουν ψυχαναγκαστικά το ίδιο μοτίβο στο θρανίο που τους έχεις πει να μη λερώνουν. Σε φαντάζομαι να ’χεις περάσει μέρος της Κυριακής στα οικογενειακά τραπέζια. Να ερωτάσαι ξανά και ξανά για τον χαμηλό μισθό σου, για την επιλογή σου να γίνεις δάσκαλος στο σχολείο (με μικρά γράμματα) κι όχι Καθηγητής Πανεπιστημίου (με κεφαλαία). Σε φαντάζομαι να αποχωρείς νωρίς, για να πας να ετοιμάσεις το μάθημα. Σήμερα είναι η Διεθνής Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος και διδάσκεις στη Θεσσαλονίκη.
Σαλονίκη – Αουσβιτς-Μπίρκεναου
Είναι δύσκολο να μιλήσεις στα παιδιά για τον ναζισμό, αλλά έχεις τον τρόπο σου. Ξεκινάς με μερικά στοιχεία. Λες στα παιδιά πως οι Εβραίοι συγκεντρώθηκαν στη δυτική συνοικία της πόλης, κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό, προκειμένου να απελαθούν. Από τον Μάρτιο μέχρι και τον Αύγουστο του 1943 η ναζιστική Γερμανία απέλασε περισσότερους από 45.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης στο κέντρο εξόντωσης Αουσβιτς-Μπίρκεναου. Οι περισσότεροι από τους απελαθέντες δολοφονήθηκαν στους θαλάμους αερίων αμέσως μετά την άφιξή τους στο Αουσβιτς (Εγκυκλοπαίδεια Ολοκαυτώματος).
Ζόρικος τρόπος να ξεκινήσεις το μάθημα της Δευτέρας. Το ελαφραίνεις λέγοντας στα παιδιά πως θα μπορούσατε να διοργανώσετε μια εκδρομή στην Πολωνία ή τη Γερμανία προκειμένου να διδαχθούν για τα εγκλήματα των ναζί. Ξέρεις ότι μια τέτοια εκδρομή δεν θα συνέβαινε ποτέ, γιατί θα έφερνε τους γονείς των παιδιών σε δύσκολη θέση και θα αναδείκνυε τις μεταξύ τους ανισότητες, αλλά είναι ωραίο να κερδίζεις την προσοχή τους. Αρπάζεις την ευκαιρία να τους πεις για την τελική λύση. Θέλεις να τους ενσταλάξεις μία καχυποψία προς τους ανθρώπους με εξουσία που υπόσχονται να είναι υπερβολικά αποτελεσματικοί.
Ενα γκράφικ νόβελ για την άνοδο των ναζί
Προκειμένου τα παιδιά να αντιληφθούν ότι ο κόσμος δεν φτάνει από τη μια μέρα στην άλλη στην ίδρυση στρατοπέδων συγκέντρωσης (δηλαδή χώρων μαζικής εξολόθρευσης Εβραίων, Ρομά, ομοφυλοφίλων και αντιστασιακών), τους ενημερώνεις πως χρειάστηκε η άνοδος των ναζί στην εξουσία και η κατάρρευση του κράτους δικαίου, η πλήρης υποχώρηση της νομιμότητας και μίας δέσμης ηθικών αξιών που σχετίζονται με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και με την αυταξία της ζωής. Τους εξηγείς ότι όλ’ αυτά αντικαταστάθηκαν από την απολύτως επικίνδυνη ιδέα πως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι ζήτημα φυλής και καταγωγής.
Από τη μία θέλεις να δείξεις πως οι φυλετικές διακρίσεις οδηγούν σε οικογένειες που σκορπίζουν, από την άλλη δεν θέλεις να κάνεις την επικίνδυνη ναζιστική ιδεολογία να φαίνεται τόσο κακή που να καταντά κουλ και θελκτική για τα μετέφηβα – το κεφάλι τους είναι ένα πάρτι ορμονών. Τα αναγκάζεις να διαβάσουν το ιστορικό γκράφικ νόβελ Maus (Maus, Art Spiegelman). Το Maus (1973) είναι ένα υπερβολικά καλό κόμιξ που επανεκδίδεται διαρκώς. Ο αφηγητής είναι ένας ποντικός. Θέλει να κάνει κόμιξ για το Ολοκαύτωμα και παίρνει συνέντευξη από τον πατέρα του, έναν ηλικιωμένο ποντικό που χει περάσει πολλά. Μέσα από τις συναντήσεις τους ξετυλίγεται η ιστορία μίας ευυπόληπτης οικογένειας Εβραίων που τσακίστηκε από την άνοδο των ναζί. Οι ναζί στο γκράφικ νόβελ εμφανίζονται σαν κακάσχημες, μεγαλόσωμες γάτες με σβάστικα στο περιβραχιόνιο.
Τα ποντίκια πέφτουν θύματα συστηματικού εκφοβισμού. Οι εξευτελισμοί εις βάρος τους γίνονται ανεκτοί από την αστυνομία. Η εκτροπή συνεχίζεται όταν τα σπίτια και οι επιχειρήσεις τους περιέρχονται σε επισφαλή κατάσταση. Οι συζητήσεις για εγκατάλειψη της Πολωνίας πυκνώνουν, ποντικοί επιστρατεύονται να πολεμήσουν στο σύνορο. Τα υπόλοιπα εξελίσσονται μέσα σ’ ένα πλαίσιο πολέμου, απανθρωπιάς και ολοκληρωτικής παράνοιας. Η τεχνική του γκράφικ νόβελ κάνει θαύματα: μπορείς να διαβάσεις τις φρικαλεότητες, χωρίς να παγώνεις.
Υπάρχει, όμως, και κάτι ακόμη σπουδαίο στην τέχνη του Maus. Στις σχεδόν 300 σελίδες του γκράφικ νόβελ παρακολουθούμε την ιστορία αυτών των όμορφων ποντικών που ερωτεύονται, αντιμετωπίζουν ψυχικά και οικονομικά προβλήματα, χορεύουν στα μπαρ, ανοίγουν το μαγαζί τους. Η ζωή τους ανατρέπεται από την επίθεση των γατών. Οι γάτες είναι κανονικά συμπαθητικά ζώα. Το γκράφικ νόβελ αποσυνδέει το κακό από τις μπότες και τη μασκουλινιστική παρέλαση με πυρσούς και μας επιτρέπει να το δούμε ως ωμή επίθεση στον ανίσχυρο. Ταυτόχρονα, μας επιτρέπει να νιώσουμε συμπάθεια για τις γάτες, έλξη από την ισχύ τους και να ελέγξουμε αυτό το συναίσθημα. Ο ναζισμός και ο φασισμός ήταν (και δυστυχώς είναι) υπερθεαματικές απευθύνσεις σε μαγεμένα πλήθη.
Το μάθημα μπορεί και να σας χρειαστεί
Ως δάσκαλος ιστορίας, λογοτεχνίας και άλλων υποχρηματοδοτούμενων πεδίων έρευνας, έρχεσαι διαρκώς αντιμέτωπος με μία δυσπιστία, πρέπει να αποδεικνύεις τη χρησιμότητά σου βγάζοντας συμπεράσματα.
Η εύκολη λύση για να κάμψεις τις αντιστάσεις των μαθητών θα ήταν να τους πεις για τον Χίτλερ, ν’ απαριθμήσεις εγκλήματα, να δείξεις φωτογραφίες με υποσιτισμένα παιδιά. Δεν θέλεις, όμως να παραπλανήσεις τους μαθητές. Πασχίζεις να τους εξηγήσεις πόσο ντροπιαστικά δημοφιλής υπήρξε ο αντισημιτισμός, πόσο διαδεδομένη ήταν η ιδέα της υπεροχής της γερμανικής φυλής.
Προκειμένου να τελειώσεις το μάθημα με μία ευχάριστη νότα διαβάζεις στα παιδιά ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Ian Kershaw Στην Κόλαση Των Δύο Πολέμων (εκδόσεις Αλεξάνδρεια): «Υπήρχαν άνθρωποι που λόγω χριστιανικών αρχών και ποικίλων άλλων κινήτρων ήταν διατεθειμένοι να διακινδυνεύσουν οι ίδιοι προκειμένου να βοηθήσουν τους Εβραίους. Περίπου 25.000 Ολλανδοί Εβραίοι […] επωφελήθηκαν από αυτή τη βοήθεια την οποία τους παρείχαν άτομα ή δίκτυα διαφυγής προκειμένου να γλιτώσουν από τη σύλληψη και να εξαφανιστούν σε μία επισφαλή ζωή στην παρανομία».
Τι είναι επισφαλής; θα ρωτήσει κάποιο παιδί. Θα το αγνοήσεις. Βιάζεσαι να πας στο σημείο που ο Ian Kershaw βγάζει τα συμπεράσματά του από τον πόλεμο. Σημειώνεις ότι ο Βρετανός ιστορικός αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στην προσπάθεια να καταλάβει γιατί οι απλοί Γερμανοί συμπορεύτηκαν με τον ναζισμό και έφτασαν να θεωρούν συμπολίτες τους «λέρες» – ερώτηση εμετικά επίκαιρη και σήμερα. Τα συμπεράσματα βρίσκονται στο τέλος του ογκωδέστατου βιβλίου που έχεις φέρει στην τάξη, για να δείξεις στα παιδιά τη γνωστική σου υπεροχή και να τα παρακινήσεις ν’ αγκαλιάσουν το διάβασμα.
Λέει, λοιπόν, ο Kershaw σ’ ένα από τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου με τίτλο «Το Διαρκές Νόημα Του Πολέμου»: «Οι μεταγενέστερες γενιές μπορούν να δουν πιο καθαρά το διαρκές νόημα του πολέμου, μπορούν να αντιληφθούν σαφέστερα ότι ήταν η αποφασιστική τομή στην ιστορία του 20ού αιώνα στην Ευρώπη. Το οριστικό τέλος του φασισμού ως σημαντικής πολιτικής δύναμης ήταν μια εμφανής συνέπεια. Από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε αναδυθεί μια τριάδα ανταγωνιστικών ιδεολογιών και τύπων εξουσίας: η φιλελεύθερη δημοκρατία, ο κομμουνισμός και ο φασισμός. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο μόνο η φιλελεύθερη δημοκρατία και ο κομμουνισμός απέμειναν ως αντίπαλα πολιτικά συστήματα. Η ολοκληρωτική στρατιωτική ήττα και η αυξανόμενη αποκάλυψη των πρωτοφανών εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας που διέπραξε ο φασισμός δυσφήμησαν πλήρως αυτή την ιδεολογία, με εξαίρεση τους όλο και λιγότερους και σε μεγάλο βαθμό ανίσχυρους πολιτικά θαυμαστές της» (Στην Κόλαση Των Δύο Πολέμων, Ευρώπη 1914-1949).
Κοιτάζεις την τάξη. Μερικά παιδιά έχουν ήδη χαθεί σε ονειροπολήσεις. Αλλα παίζουν κρυφά με το κινητό τους. Μερικά κλωτσάνε τους μπροστινούς τους. Οι μαθήτριες στις πρώτες σειρές σε κοιτούν σαν θεό. Συνεχίζεις από το βιβλίο του Kershaw κι ας σού την πουν που δεν ακολουθείς την πεπατημένη και το «υλικό» που έχει στείλει το υπουργείο: «Το στρατόπεδο συγκέντρωσης κατέληξε να συμβολίζει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο τον εφιάλτη ενός κόσμου στον οποίο η ανθρώπινη ύπαρξη δεν είχε καμιά αξία, η αυθαίρετη θέληση καθόριζε τη ζωή και τον θάνατο».
Τι γιορτάζουμε σήμερα; τους λες πριν τ’ αφήσεις να βγουν στο διάλειμμα να φάνε τοστ τυρί-γαλοπούλα. Σε κοιτάνε με βλέμμα βοδιού. Πριν φύγουν όλοι προλαβαίνεις να τους αναθέσεις να απαντήσουν γραπτώς στην ερώτηση: έχει νόημα η ποίηση μετά το Αουσβιτς;
Οταν θα σού επιστρέψουν την άσκηση, θα διαβάσεις τέρατα. Κάποιοι βρίσκουν φασιστικό τον τρόπο σου να κάνεις μάθημα. Κάποιοι έχουν αντιγράψει από τη wikipedia. Μερικοί δεν κατάλαβαν γιατί τόση εξουθενωτική επιμονή γύρω απ’ το Αουσβιτς – έγινε μια φορά, τελείωσε, γιατί τόση αγωνία; Πληρώνεσαι πολύ λίγα για να εκτίθεσαι σε τέτοιες τεράστιες δόσεις ανθρώπινης βλακείας, όμως κάθε πρωί έχεις τον ίδιο ενθουσιασμό, την ίδια σιγουριά.
Σε φαντάζομαι ευτυχισμένο να μπαίνεις στην τάξη γεμάτος ενέργεια κάθε ξεχωριστή μέρα, για να διδάξεις το υποτιμημένο και κατακαημένο μάθημα της ιστορίας, που φτιάχνει ανιστόρητους πολίτες, νέους ανθρώπους χωρίς εσωτερικά οχυρά σ’ έναν μεταβαλλόμενο κόσμο. Εσύ ξέρεις ότι αυτό που κάνεις έχει κάτι βαθύτατα ρομαντικό: δάσκαλος στην επαρχία που μιλάει για ποίηση. Το μόνο που μπορεί να κάνει κανείς μετά το Αουσβιτς είναι να λέει ακόμη πιο συχνά τις λέξεις που εξανθρωπίζουν. Το λες στα παιδιά. Αυτή ήταν η σωστή απάντηση.
Πράγματα που με κάνουν να πιστεύω στην ανθρωπότητα αυτή την εβδομάδα
Το ντοκιμαντέρ Shoah (1985) του Claude Lanzmann. Ο άνθρωπος αφιέρωσε τουλάχιστον έντεκα χρόνια από τη ζωή του για να το φτιάξει. Χρειάστηκε εννιά ώρες και είκοσι έξι λεπτά για να δημιουργήσει ένα έργο επικών διαστάσεων για το Ολοκαύτωμα. Δεν έχει σωρούς με κόκαλα. Ούτε φωτογραφίες παιδιών που τα χωρίζουν οι ναζί από τις μανάδες τους. Οι κακοί δεν φορούν περιβραχιόνιο, μοιάζουν με Γερμανούς συνταξιούχους που τσεκάρουν στο Aldi αν πέσανε οι τιμές στα λαχανάκια Βρυξελλών. Εχει τοπία στον πάγο και την ομίχλη. Ερημιές όπου εξοντώθηκαν αθώοι. Συνεντεύξεις με συνεργούς και επιβιώσαντες. Εχει μία αργόσυρτη ματιά στα πράγματα και προωθεί την ενεργητική σκέψη γύρω από τις συνθήκες οργάνωσης και εκτέλεσης του ναζιστικού σχεδίου βιομηχανικής εξόντωσης προσώπων. Κατά βάθος έχει πίστη στην ικανότητά μας να σκεφτόμαστε.
