«Πρωί πρωί πες στον εαυτό σου το εξής: σήμερα θα συναντήσω ανθρώπους που θέλουν να ανακατευτούν στις υποθέσεις μου, αχάριστους, επιθετικούς, ύπουλους, κακεντρεχείς και ακοινώνητους». Βαριές σκέψεις για το πρωινό ντουζ κι ο Μάρκος Αυρήλιος δεν ζούσε καν σε μια εποχή αυτοκίνησης, αλλά φαντάσου να βγαίνεις στους δρόμους με τόσο χαμηλές προσδοκίες και να εκπλήσσεσαι ευχάριστα όταν σου φέρονται ανθρώπινα. Είναι λίγο παρανοϊκό, αλλά μήπως λειτουργεί;
Τα εις εαυτόν
Το εξωτερικό περίβλημα των Meditations (Τα εις εαυτόν) της έκδοσης της Penguin (μετάφραση Martin Hammond) με απωθούσε. Μια προτομή υπερβολικά αυτοκρατορική και στ’ οπισθόφυλλο θέματα βαριά κι ασήκωτα. Είχα αγοράσει το βιβλίο από ένα αγγλόφωνο βιβλιοπωλείο μεταχειρισμένων στη Γερμανία. Είχα δώσει λιγότερο από δέκα ευρώ και το βιβλίο δεν έλεγα να το ξεκινήσω, παρ’ όλο που μετά την Ελευθερία του Επίκτητου (στη μετάφραση Σαμαρτζή φυσικά, από το Δώμα) αποζητούσα την επόμενη πίστα στα θέματα στωικής φιλοσοφίας.
Σπανίως τα πάω καλά με τα βιβλία φιλοσοφίας, αλλά οι στωικοί ενδιαφέρονταν για την προκοπή και την ευδαιμονία, και όχι να πείσουν κάποιο ιερατείο επιστημονικού περιοδικού, οπότε οκέι. Φοβόμουν ότι δεν θα καταλάβαινα και πολλά ή ότι θα ήταν σαν κακό εγχειρίδιο αυτοβοήθειας: ξύπνα νωρίς, αθλήσου, διάβασε, δούλεψε. Τα ξέρω αυτά.
Αποφάσισα να προσπεράσω την εισαγωγή, να πάω αμέσως στο ψητό. Διάβασα μία σελίδα και μετά άλλη μία, η μετάφραση ήταν γλιστερή και ζουμερή (μπράβο, Martin Hammond!). Καμία απόσταση ανάμεσα σ’ εμένα και τον Μάρκο Αυρήλιο. Α, σκέφτηκα, τέτοια θαύματα μπορούν να κάνουν οι καλές, σύγχρονες μεταφράσεις στα μεγάλα έργα. Τέτοια ζωή τους εμφυσούν. Ξανά και ξανά.
Πώς να μην είσαι καλά
Η αλήθεια είναι πως δεν ήμουν και πολύ καλά κι έτσι στράφηκα στον Μάρκο Αυρήλιο, τα υγιεινά, ζεστά γεύματα και τα ροφήματα με βάση το λεμόνι ή την πιπερόριζα. Κάτι μεταξύ αρρωστοφοβίας μαζί με κρύωμα και κούραση μ’ έφεραν στο σημείο να χρειάζομαι κάποιον να μου πει «γιατί να χάνεις ώρα που θα μπορούσες να αφιερώσεις σε άλλα εγχειρήματα; Θέλω να πω, το να σκέφτεσαι τι κάνει ο ένας και ο άλλος και γιατί, τι λένε, τι γνώμη έχουν, τι σκαρώνουν, όλ’ αυτά […] όχι, στη ροή της σκέψης σου πρέπει ν’ αποφύγεις αυτό που είναι συνηθισμένο και χωρίς σκοπό».
Αν ξέρεις τι θα σου τύχει, δεν ταράζεσαι. Και από τα λίγα στωικά που ξέρω, πρέπει υποτίθεται ο εσωτερικός σου κόσμος να μην είναι έρμαιο στις διαθέσεις των άλλων. Να είναι κάτι σαν κήπος που τον φροντίζεις και τον ξεχορταριάζεις και δεν τον αφήνεις βορά στα ζιζάνια και τα όρνια – μια ιδέα οικεία και από τη χριστιανική παράδοση. Προσπαθώντας με κουρελιασμένες αντοχές να καθαρίσω τον εσωτερικό μου κήπο στον 21ο αιώνα ξεκίνησα με λίγο ανένοχο ghosting (αυτό που δεν απαντάς στα μηνύματα).
Ο Μάρκος Αυρήλιος δεν βίωνε έναν εφιάλτη διαρκούς επιταχυνόμενης συνδεσιμότητας, όπου οποιοσδήποτε μπορεί να σου στείλει «τι γίνεται, ρε;». Ζούσε, όμως, σ’ έναν πιο βίαιο κόσμο, όπου πέθαινες για την πλάκα ([…] ὅτι μόνον ζῇ ἕκαστος τὸ παρὸν τοῦτο, τὸ ἀκαριαῖον· τὰ δ᾽ ἄλλα ἢ βεβίωται ἢ ἐν ἀδήλῳ. μικρὸν μὲν οὖν ὃ ζῇ ἕκαστος), αυτό μου έδωσε κουράγιο. Ώρα να συγκεντρωθώ στα βασικά: πάντα οὖν ῥίψας ταῦτα μόνα τὰ ὀλίγα σύνεχε. Δηλαδή: πέτα τα όλα, κράτα μόνο τούτα τα λίγα (μετάφραση Σκουτερόπουλου). Ζήτησα από τον Μάρκο να με αφήσει να κρατήσω το ραδιόφωνο.
Σύνδεση με γαλήνια ηχοτοπία
Το λάπτοπ μου είναι μονίμως συντονισμένο στο Τρίτο Πρόγραμμα, από το πρωί μέχρι το βράδυ. Μου κάνει μασάζ στο νευρικό μου σύστημα. Δεν έχει εικόνες – δεν αντέχω άλλες εικόνες. Και δεν λένε νεάκια και σαχλαμάρες, δεν αντέχω άλλο νεάκια και σαχλαμάρες και πληροφόρηση για τον καιρό και την κίνηση. Οι παραγωγοί του Τρίτου λένε ψαγμένα πράγματα μ’ εκλεπτυσμένες φωνές. Ταυτόχρονα, βρήκα στο BBC μια εκπομπή με χαλαρωτική, σύγχρονη, κλασική μουσική που την επιμελείται ο Ισλανδός πιανίστας και συνθέτης Olafur Arnalds (ακούστε δωρεάν εδώ). Και έχτισα το μονοπάτι της επιστροφής στην ψυχική υγεία μαγειρεύοντας αργά υπό το φως μίνιμαλ ήχων.
Ο Μάρκος μου έμπηξε το καρφί του: τοῦ ἀνθρωπίνου βίου ὁ μὲν χρόνος στιγμή, ἡ δὲ οὐσία ῥέουσα, ἡ δὲ αἴσθησις ἀμυδρά, ἡ δὲ ὅλου τοῦ σώματος σύγκρισις εὔσηπτος, ἡ δὲ ψυχὴ ῥεμβός, ἡ δὲ τύχη δυστέκμαρτον (βλ. άδηλη), ἡ δὲ φήμη ἄκριτον· συνελόντι δὲ εἰπεῖν, πάντα τὰ μὲν τοῦ σώματος ποταμός, τὰ δὲ τῆς ψυχῆς ὄνειρος καὶ τῦφος, ὁ δὲ βίος πόλεμος καὶ ξένου ἐπιδημία, ἡ δὲ ὑστεροφημία λήθη.
Με τσάκισε. Αλλά τι ξέρω κι εγώ;
Πόνοι περιόδου και Επίκτητος
Αν, όμως, ο πονόδοντος, ο μυϊκός πόνος, ο πόνος της περιόδου, η ψυχική εξουθένωση, ο πονοκέφαλος και το συνάχι μ’ εμποδίζουν να φιλοσοφώ; Ο Επίκτητος λέει ν’ αντέχεις (bear and forbear, στ’ αγγλικά). Να πράττεις σωστά, να υπομένεις. Ο Θεός και οι φίλοι σου θα σε συντρέξουν. Δείξε χαρακτήρα (How To Be A Stoic, Massimo Pigliucci, σελ. 161).
Η ιδέα πως η ασθένεια δεν σου επιτρέπει να κάνεις ό,τι θέλεις (π.χ. λόγω κατεστραμμένης ψυχικής υγείας) ηχεί παράξενα σε μια εποχή που ο κόσμος περιφέρει την αυτοδιάγνωση για το ψυχικό του πρόβλημα σαν συγχωροχάρτι. Ο Μάρκος Αυρήλιος λέει για έναν τύπο που τον επηρέασε. Είχε θαυμαστή αυτοκυριαρχία, ήταν τόσο ενάρετος που είχε αναπτύξει κάποιου είδους ανοσία στις περαστικές ενοχλήσεις, με αποτέλεσμα να δείχνει ευδιάθετος σε όλες τις περιστάσεις, ακόμη και στην ασθένεια. Οπότε κι εσύ μη δείξεις δυσαρέσκεια. Μη βαρυγκομάς, μη δυσανασχετείς, λέει. Ομολογώ ότι διαβάζοντας τα Εις εαυτόν μερικές φορές έβρισα τον Μάρκο Αυρήλιο από μέσα μου. Μα γιατί δεν μπορώ να είμαι ενάρετη;
Ο Μάρκος και ο Επίκτητος στον 21ο
Οι στωικοί (και μάλλον όλοι οι σύγχρονοί τους) θα έβρισκαν θορυβώδη και αποπροσανατολιστικό τον κόσμο μας. Από τα πράγματα που συνδέουμε με την ευεξία και την αγάπη του εαυτού στην εποχή μας, λίγα απαιτούν χρόνο, όλα απαιτούν χρήμα και μια ροπή προς τη ματαιότητα. Ο πολιτισμός της επιτάχυνσης λέει πως καλή ζωή είναι η υπερθεαματικά καταναλωτική ζωή. Έτσι προωθείται η κατανάλωση εμπειριών και ανθρωπίνων σχέσεων, ενώ υποτιμάται το στοιχείο του χρόνου: η επένδυση ώρας, ενέργειας και συγκεντρωμένης προσοχής προκειμένου να κερδίσεις κάτι.
Πώς δημιουργεί κανείς ένα ήσυχο, καλά συγκεντρωμένο μυαλό και πώς το διατηρεί; Είμαι τόσο απελπισμένη από την εποχή μου ώστε προτιμώ ν’ ακολουθήσω έναν πρώην δούλο και κούτσαβλο που μιλούσε για ελευθερία κι έναν αυτοκράτορα που έλεγε «ζήσε λιτά». Οι λέξεις τους είναι ζεστή κοτόσουπα.
Πράγματα που με κάνουν να πιστεύω στην ανθρωπότητα αυτή την εβδομάδα
Οι μουσικές και η φωνή του Olafur Arnalds στο Ultimate Calm. Η ποιότητα και η γενναιοδωρία στο σύνολο των εκπομπών του Τρίτου Προγράμματος της ελληνικής ραδιοφωνίας. Η ιδέα πως υπάρχουν ηχητικές οάσεις σ’ έναν θορυβώδη κόσμο που χρειάζεται ένα γερό, μεγάλο pause. Η ιδέα πως διαλέγοντας τι να ακούσει κανείς, διαλέγει και πώς να σκεφτεί.
