Το 1939, ο στρατηγός Γιόχαν Λαϊντόνερ, διοικητής των στρατευμάτων της Εσθονίας, είχε παρατάξει περί τις 10.000 άνδρες στα σύνορα με τη Ρωσία, αναμένοντας την επικείμενη σοβιετική εισβολή, αποτέλεσμα της μυστικής μοιρασιάς που είχε γίνει στο Σύμφωνο Φιλίας το οποίο είχαν υπογράψει οι ναζί με τους Σοβιετικούς. Οταν ο Στάλιν ανακοίνωσε ότι διέθετε δέκα εκατομμύρια Σοβιετικούς στρατιώτες έτοιμους να εισβάλουν στην Εσθονία, ο Λαϊντόνερ απάντησε «κρίμα, διότι δεν έχουμε τόσο μεγάλα νεκροταφεία στην Εσθονία για να τους θάψουμε». Ο Ρώσοι εισέβαλαν· ο Λαϊντόνερ αιχμαλωτίστηκε το 1940 και μεταφέρθηκε μαζί με τη γυναίκα του σε γκουλάγκ, όπου και πέθανε το 1953. Αυτή είναι μία από τις πολλές ιστορίες που παραθέτει στο εξαιρετικό βιβλίο του «The Glass Wall. Lives on the Baltic Frontier» ο Βρετανός συγγραφέας Μαξ Εγκρεμοντ.
Αλλεπάλληλες εισβολές
Η Εσθονία είναι όντως γεμάτη Ιστορία, ματωμένη: από τις εισβολές των γερμανικών φυλών, των Σουηδών και των Δανών στο απώτερο παρελθόν έως την κατοχή της χώρας από την τσαρική Ρωσία, ένα διάστημα ανεξαρτησίας κατά τον Μεσοπόλεμο, φθάνουμε στη σοβιετική εισβολή το 1939, στη γερμανική το 1941 και στην εκ νέου εισβολή των Σοβιετικών το 1944. Αυτή θα σταθεί και μοιραία: οι Σοβιετικοί θα εγκαθιδρύσουν το κομμουνιστικό καθεστώς που θα διαρκέσει έως το 1991.
«Για εμάς τους Εσθονούς, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν έληξε το 1945, αλλά το 1994, όταν οι τελευταίοι Ρώσοι στρατιώτες αποχώρησαν», μου λέει ο Πρίιτ Τουρκ, γενικός διευθυντής Ψηφιακής Διπλωματίας (Director General for Digital & Cyber Diplomacy). Τον συναντώ στον τελευταίο όροφο του υπουργείου Εξωτερικών της Εσθονίας, στο Ταλίν, στο κτίριο που ήταν το αρχηγείο του κομμουνιστικού κόμματος κατά τη σοβιετική περίοδο.
Η θέα είναι εντυπωσιακή: το Ταλίν απλώνεται έως τη θάλασσα που οδηγεί στη Φινλανδία, στον βόρειο γείτονα της Εσθονίας και στενό σύμμαχο στην κρίση που έχει ξεσπάσει μεταξύ Ευρώπης και Ρωσίας, ειδικά μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022.
Για τους Εσθονούς όμως, και για τους άλλους λαούς της Βαλτικής και τους Σκανδιναβούς, η κρίση ξεκίνησε το 2008 με τη ρωσική εισβολή στη Γεωργία· οξύνθηκε το 2014 με την προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία.
Οταν μεταφέρω στον κ. Τουρκ την πρόσφατη δήλωση του Μιχαήλ Κοντορκόφσκι, Ρώσου εξόριστου επιχειρηματία και πολεμίου του Πούτιν, ότι η Δύση θα πρέπει να συνειδητοποιήσει πως έχει μπει σε νέα περίοδο Ψυχρού Πολέμου, σχολιάζει: «Εχουμε θερμό πόλεμο στην Ευρώπη. Μπορεί η Εσθονία, ως μέλος της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ, να μην απειλείται άμεσα, η ουσία όμως είναι ότι αυτή τη στιγμή στην Ευρώπη έχουμε κανονικό πόλεμο».
Αυτός ο «θερμός πόλεμος» δεν λαμβάνει χώρα μονάχα στο πεδίο της μάχης αλλά και στην ψηφιακή σφαίρα, στο μέτρο που μπορεί κάποιος να μιλήσει για κυβερνοπόλεμο. Από αυτή την άποψη, η αποστολή του κ. Τουρκ είναι ζωτικής σημασίας.
Η επίθεση του 2007
Επί σειράν ετών, η Εσθονία ηγείται στην Ευρώπη αλλά και παγκοσμίως στην ψηφιοποίηση των δημόσιων υπηρεσιών και στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Η συγκεκριμένη πτυχή συνδέεται με αυτό που συνέβη το 2007, όταν η χώρα δέχθηκε γενικευμένη κυβερνοεπίθεση από τη Ρωσία. Αφορμή ήταν η απόφαση της εσθονικής κυβέρνησης να μεταφέρει σοβιετικό μνημείο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου από το κέντρο του Ταλίν σε στρατιωτικό νεκροταφείο.
Καλύτερη προετοιμασία – Η μαζική κυβερνοεπίθεση του 2007 ήταν μεγάλο χτύπημα για εμάς, όμως μας άνοιξε τα μάτια. Μάθαμε ότι πρέπει να είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι. Καταλάβαμε πόσο επενδύουν οι Ρώσοι σε αυτόν τον τομέα.
«Οι περισσότεροι νομίζουν ότι όταν η Εσθονία έγινε ανεξάρτητη, η Δύση μας προσέγγισε αυτοβούλως», μου εξηγεί ο κ. Τουρκ. «Αυτό είναι το ψευδές αφήγημα που προωθεί χρόνια τώρα η Μόσχα. Δεν έγινε όμως καθόλου έτσι. Για να μπορέσουμε να γίνουμε μέλη της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ χρειάστηκε να εργαστούμε πολύ σκληρά, πολιτικά και οικονομικά, και κοινωνικά επίσης, να κάνουμε σκληρές μεταρρυθμίσεις, να εκσυγχρονίσουμε τη χώρα, να προχωρήσουμε, έπειτα από 50 χρόνια σοβιετικής κατοχής, σε διαδικασίες εκδημοκρατισμού. Αυτός ήταν ο εθνικός στόχος μας από το 1991 που ανεξαρτητοποιηθήκαμε: να γίνει η Εσθονία μέλος των “κλαμπ της Δύσης”. Τα καταφέραμε, αλλά δεν ήταν εύκολο. Η ψηφιοποίηση ήταν μία από αυτές τις μεταρρυθμίσεις. Ετσι κι αλλιώς, η Εσθονία ήταν πάντοτε στραμμένη προς τη Δύση. Την περίοδο της σοβιετικής κατοχής παρακολουθούσαμε φινλανδική τηλεόραση για να κρατάμε επαφή με το τι γίνεται στη Δύση. Η μαζική κυβερνοεπίθεση του 2007 έπαιξε ρόλο-κλειδί στην επιτάχυνση των διαδικασιών ψηφιοποίησης προκειμένου να αμυνθούμε στην ψηφιακή σφαίρα».
Τον ρωτώ εάν το 2007 επήλθε ολική κατάρρευση των δομών στη χώρα. «Δεν θα το έλεγα», αποκρίνεται. «Ορισμένες υπηρεσίες, ειδησεογραφικές και κυβερνητικές ιστοσελίδες κατέρρευσαν. Θέλω να πω, δεν πέθανε κανένας, δεν υποφέραμε. Ηταν όμως ένα μεγάλο χτύπημα για εμάς. Την ίδια στιγμή, μας άνοιξε τα μάτια. Μάθαμε από αυτό: ότι πρέπει να είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι. Καταλάβαμε πόσο επενδύουν οι Ρώσοι σε αυτόν τον τομέα. Τώρα νομίζω ότι το μέγεθος της ψηφιακής επιθετικότητας είναι πολύ μεγαλύτερο συγκριτικά με το 2007. Αυτή είναι η αποστολή της δικής μου διεύθυνσης: η ψηφιακή διπλωματία στον κυβερνοχώρο, η διοργάνωση και φιλοξενία από εμάς του Cooperative Cyber Defense Centre of Excellence του ΝΑΤΟ, η συμμετοχή μας σε διεθνείς διαπραγματεύσεις, όπου, για παράδειγμα, γίνεται συζήτηση για την ενίσχυση των κανονισμών που πρέπει να διέπουν τον κυβερνοχώρο. Επίσης στηρίζουμε ενεργά τον αγώνα της Ουκρανίας στον κυβερνοχώρο, τόσο σε πολιτικό όσο και σε στρατιωτικό επίπεδο. Η Εσθονία ήταν εκ των ιδρυτών του προγράμματος Tallinn Mechanism, το οποίο συντονίζει την ψηφιακή υποστήριξη σε πολιτικό επίπεδο στην Ουκρανία, έχοντας άλλες 14 χώρες να συμμετέχουν ως χορηγοί σε αυτή την πρωτοβουλία. Το υπουργείο Αμυνας της Εσθονίας καλύπτει αυτό το σκέλος της υποστήριξης στον στρατιωτικό τομέα όσον αφορά τον κυβερνοπόλεμο. Σήμερα στον στρατιωτικό τομέα τα πάντα συσχετίζονται με τεχνολογίες του κυβερνοχώρου. Η χρήση των drones, για παράδειγμα: προκειμένου να αναπτύξεις έναν αμυντικό μηχανισμό κατά των drones, πρέπει να έχεις πιο ασφαλή συστήματα στον κυβερνοχώρο. Οι Ουκρανοί έχουν πετύχει αξιοθαύμαστα πράγματα ως προς την ψηφιοποίηση των υπηρεσιών τους εν καιρώ πολέμου. Οφείλεις να έχεις ένα καλά ασφαλές σύστημα, διότι η Ρωσία επενδύει σε αυτόν τον τομέα. Γιατί προσπαθεί να αποσταθεροποιήσει τη χώρα. Αυτός είναι ένας από τους στόχους της στον πόλεμο γενικά».
Αρα αυτό σημαίνει ότι οι Ρώσοι είναι ειδικοί στον κυβερνοπόλεμο; «Αναπτύσσουν στρατηγικές σε αυτό το πεδίο, ναι, αλλά δεν είναι τόσο ικανοί όσο νομίζουν οι περισσότεροι. Αυτό όμως που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας είναι ότι οι Ρώσοι κινούνται δίχως κανένα όριο ή κανόνα. Γι’ αυτό εμείς επιμένουμε πολύ σε ό,τι αφορά την ψηφιακή διπλωματία: οι αρχές και το διεθνές δίκαιο που ισχύουν στον φυσικό πόλεμο θα πρέπει να ακολουθούνται και στον ψηφιακό. Δεν γίνεται να υπάρχουν δύο παράλληλοι κόσμοι με διαφορετικές αρχές. Σε αυτό η Ρωσία έχει αντίθετη άποψη. Ο κυβερνοχώρος έχει τις ιδιαιτερότητές του, αλλά θα έπρεπε να εφαρμόζονται και εκεί οι κανονισμοί που ισχύουν στον κανονικό κόσμο».
Ψηφιακή διπλωματία – Οι Ρώσοι κινούνται δίχως κανένα όριο ή κανόνα. Γι’ αυτό επιμένουμε σε ό,τι αφορά την ψηφιακή διπλωματία: οι αρχές και το διεθνές δίκαιο που ισχύουν στον φυσικό πόλεμο θα πρέπει να ακολουθούνται και στον ψηφιακό.
Ο πόλεμος σε λίγους μήνες κλείνει τέσσερα χρόνια. «Μην ξεχνάτε», λέει ο κ. Τουρκ, «ότι ο ίδιος ο Πούτιν έχει δηλώσει πως η κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας ήταν μια τραγωδία. Γι’ αυτόν τον λόγο πιστεύει πως η δημοκρατία είναι κάτι πολύ κακό. Ολοι μας θέλουμε να σταματήσουν οι σκοτωμοί, αλλά η εδαφική ακεραιότητα είναι κάτι που εμείς θεωρούμε ιερό. Κοιτάξτε την εσθονική Ιστορία. Μας προσάρτησαν οι Σοβιετικοί. Ποτέ μας όμως δεν αποδεχθήκαμε αυτή την πραγματικότητα. Εγκαθιδρύσαμε εκ νέου την ανεξαρτησία μας, δεν γίναμε ξαφνικά ανεξάρτητοι. Απλώς συνεχίσαμε από εκεί όπου είχαμε μείνει, ως ανεξάρτητη χώρα, το 1939. Η ρωσική προπαγάνδα προσπαθεί να δείξει πως δεν υπάρχει αυτή η συνέχεια. Η Ιστορία έχει επίσης δείξει ότι οι Ρώσοι πρώτα αρπάζουν κάτι και μετά, στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, απαιτούν κι άλλα. Ετσι κινείται και τώρα η Ρωσία».
Η μειονότητα
Οταν η Εσθονία ανέκτησε την ανεξαρτησία της, αντιμετώπισε ένα εσωτερικό ζήτημα: τη ρωσόφωνη μειονότητα που ζει στη χώρα. Σύμφωνα με υπολογισμούς του 2025, ο ρωσικός πληθυσμός αγγίζει το 20,9% του συνολικού πληθυσμού της Εσθονίας. Η απογραφή του 2021 κατέδειξε ότι το νούμερο είναι 23,6% (περίπου 315.000 άνθρωποι), αλλά το ποσοστό αυτό έχει φθίνουσα πορεία. «Είναι μια μεικτή ομάδα», εξηγεί ο κ. Τουρκ. «Είναι εκείνοι που έχουν αφομοιωθεί πλήρως από την εσθονική κοινωνία, ειδικά οι νεότερες γενιές που απολαμβάνουν τα οφέλη μιας ανοιχτής, δημοκρατικής κοινωνίας, και είναι κι εκείνοι που παρακολουθούν τα μέσα ενημέρωσης της Ρωσίας».
Ο Πρίιτ Τουρκ είναι απόλυτος: η Ρωσία αποτελεί απειλή όχι μονάχα για την Ουκρανία και τις χώρες της Βαλτικής ή τη Φινλανδία, αλλά για τις δυτικές δημοκρατίες γενικότερα.
Στο παρελθόν, πάντως, οι Εσθονοί έδιωξαν τους Ρώσους. Το 1994, σε αυτό ακριβώς το κτίριο όπου συνάντησα τον κ. Τουρκ, ο Ρώσος στρατηγός Γερασίμοφ, που σήμερα είναι υφυπουργός Αμυνας του Πούτιν και αρχηγός του ρωσικού στρατού, υποχρεώθηκε να μαζέψει τους Ρώσους στρατιώτες του και να φύγουν προς τα ανατολικά. Δεν είναι κάτι ακατόρθωτο. Συνέβη στο Ταλίν.
