Αν ανοίξεις το παράθυρό σου σε έναν ήσυχο δρόμο στο κέντρο της Πράγας, ο πρώτος ήχος που θα ακούσεις είναι το τρρρρκ-τρρρρκ-τρρρρκ από τις βαλίτσες που κυλούν πάνω στα λιθόστρωτα, καθώς οι τουρίστες περπατούν προς το ξενοδοχείο ή το airbnb τους (η τσεχική πρωτεύουσα είχε περίπου 8 εκατ. επισκέπτες πέρυσι). Καθώς περιδιαβαίνουν το Κάστρο και γεμίζουν τα μπαρ της Παλιάς Πόλης με χαρούμενες φωνές, αυτοί οι επισκέπτες –πολλοί από τους οποίους πιθανότατα αγνοούν την πρόσφατη εκλογική νίκη των δεξιών λαϊκιστικών εθνικιστικών κομμάτων – μπορεί να νομίζουν ότι πρόκειται απλώς για μια ακόμα κανονική ευρωπαϊκή χώρα. Και ξέρετε κάτι; Θα έχουν δίκιο.
8 εκατ. τουρίστες επισκέφθηκαν πέρυσι την Πράγα.
Κάποιοι πιο περισπούδαστοι σχολιαστές, που αναζητούν μια ελκυστική θεωρία, αφηγούνται μια διαφορετική ιστορία. «Αυτή είναι η Ανατολική Ευρώπη που επιστρέφει στη φύση της», λένε. «Μετά την Ουγγαρία, την Πολωνία και τη Σλοβακία, τώρα και η Τσεχία!». Η αλήθεια είναι πιο ενδιαφέρουσα – και πιο ανησυχητική.
Ο προσανατολισμός
Πριν από 36 χρόνια, την εποχή της Βελούδινης Επανάστασης, το φθινόπωρο του 1989, οι άνθρωποι στην Πράγα μού έλεγαν συνεχώς ότι ήθελαν απλώς η χώρα τους να είναι «φυσιολογική». Με το «φυσιολογική» εννοούσαν σαν τη (Δυτική) Γερμανία, τη Γαλλία, τη Βρετανία, την Ισπανία ή την Ιταλία. Λοιπόν, τώρα είναι. Απλώς η έννοια της «κανονικότητας» έχει αλλάξει στο μεταξύ. Τότε, η επικρατούσα δυτική κανονικότητα ήταν φιλελεύθερη, διεθνιστική, φιλοευρωπαϊκή· τώρα είναι όλο και περισσότερο αντιφιλελεύθερη, εθνικιστική και ευρωσκεπτικιστική. Στην προεκλογική εκστρατεία, ο εν ενεργεία πρωθυπουργός Πετρ Φιάλα προσπάθησε να κινητοποιήσει τους Τσέχους ψηφοφόρους προειδοποιώντας: «Θέλουμε να κινηθούμε προς την Ανατολή ή προς τη Δύση;». Μα τι σημαίνει αυτό, όταν η «Δύση» είναι ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ και η Ιταλίδα πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι – για να μην αναφέρουμε το Reform UK του Νάιτζελ Φάρατζ, την Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD) και την Εθνική Συσπείρωση της Μαρίν Λεπέν, που σήμερα προηγούνται στις δημοσκοπήσεις;
Ο Αντρέι Μπάμπις, αρχηγός του κόμματος AΝΟ («Ναι»), που κέρδισε τις εκλογές, είναι ένας δισεκατομμυριούχος επιχειρηματίας που χρησιμοποίησε τον τεράστιο πλούτο του για να φτιάξει μια εντυπωσιακή πολιτική καριέρα. Υπήρξε ήδη πρωθυπουργός από το 2017 έως το 2021. Εμπλεκόμενος σε δικαστικές υποθέσεις με κατηγορίες για διαφθορά, δεν είναι άνθρωπος βαθιών ιδεολογικών πεποιθήσεων, αλλά ένας «λαϊκιστής της αγοράς» που πηγαίνει όπου υπάρχουν ψήφοι. Σας θυμίζει κάποιον; Ισως τον Ιταλό Σίλβιο Μπερλουσκόνι; Ή τον Τραμπ.
Ακόμη πιο ακραία είναι τα μικρότερα κόμματα που προβλέπεται να αποτελέσουν τους εταίρους του στον συνασπισμό: το ακροδεξιό κόμμα Ελευθερία και Αμεση Δημοκρατία, με επικεφαλής τον μισο-Ιάπωνα Τσέχο εθνικιστή Τομίο Οκαμούρα, και το κόμμα με το αλλόκοτο όνομα «Οι Μηχανόβιοι για τον Εαυτό τους». Οι Μηχανόβιοι έχουν προτείνει για υπουργό Εξωτερικών έναν πρώην οδηγό αγώνων, τον Φιλίπ Τουρέκ, ο οποίος έχει ένα πολύ αμφιλεγόμενο παρελθόν – συμπεριλαμβανομένης μιας φωτογραφίας όπου φαίνεται να κάνει ναζιστικό χαιρετισμό μέσα από το παράθυρο του αυτοκινήτου του.
Αυτό είναι απαίσιο· αλλά ο πρόεδρος της χώρας, Πετρ Πάβελ, έχει το συνταγματικό δικαίωμα να μπλοκάρει τον διορισμό του. Και πόσο «αφύσικο» είναι όλο αυτό στην πραγματικότητα, όταν το πρότυπο της «κανονικότητας» είναι ο Πιτ Χέγκσεθ, υπουργός Αμυνας των ΗΠΑ, που μοιάζει με πλαστική φιγούρα υπερήρωα και κάνει κήρυγμα σε οκτακόσιους ανώτερους Αμερικανούς στρατιωτικούς για τη σημασία της γυμναστικής και του ξυρίσματος;
Η Γαλλία υπήρξε ιστορικά η χώρα που έτεινε περισσότερο να κοιτά αφ’ υψηλού το ανατολικό μισό της Ευρώπης, με αυτό που αποκαλώ «ενδοευρωπαϊκό οριενταλισμό». Ομως, ακόμη και με παράξενους τύπους όπως ο Οκαμούρα και ο Τουρέκ, η τσεχική πολιτική είναι υπόδειγμα δημοκρατικής σταθερότητας σε σύγκριση με τη σημερινή γαλλική πολιτική. Και ο Μπάμπις μπορεί να φαίνεται σαν σοβαρός ηγέτης αν τον συγκρίνεις με γελοίες φιγούρες, όπως η πρόσφατη πρωθυπουργός της Βρετανίας, Λιζ Τρας.
Αν σκάψουμε λίγο βαθύτερα, βρίσκουμε περισσότερα στοιχεία ενός πανευρωπαϊκού μωσαϊκού. Χάρη στην εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη μετά το τέλος του κομμουνισμού, οι Τσέχοι έχουν σήμερα κατά κεφαλήν ΑΕΠ (σε όρους αγοραστικής δύναμης) που είναι το 14ο υψηλότερο στην Ε.Ε. – μπροστά από την Ισπανία και την Πορτογαλία. Η Τσεχία έχει το χαμηλότερο ποσοστό πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού στην Ε.Ε. και ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά ανεργίας. Σε άλλους δείκτες, όπως η ανώτερη εκπαίδευση, τα πάει λιγότερο καλά.
14η στην Ε.Ε. είναι στο κατά κεφαλήν εισόδημα η Τσεχία – πιο ψηλά από την Ισπανία και την Πορτογαλία.
Τα αντίβαρα
Χάρη στην κληρονομιά δύο μεγάλων προέδρων –του Τομάς Γκαρίγκ Μάσαρικ, εθνάρχη προέδρου της Τσεχοσλοβακίας μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και του Βάτσλαβ Χάβελ, εθνάρχη προέδρου της Τσεχικής Δημοκρατίας μετά τον Ψυχρό Πόλεμο– διαθέτει δημοκρατικούς, πλουραλιστικούς θεσμούς, αρκετά στιβαρούς για τα σημερινά δυτικά δεδομένα. Αυτοί περιλαμβάνουν μια Γερουσία που οι επελαύνοντες λαϊκιστές δεν θα ελέγχουν, ένα ανεξάρτητο Συνταγματικό Δικαστήριο και Ελεγκτικό Συνέδριο, καθώς και μια ακόμη ευρέως σεβαστή δημόσια ραδιοτηλεόραση. Ολα αυτά θα βρεθούν υπό απειλή από τους λαϊκιστές στην εξουσία, αλλά μια ενεργή κοινωνία των πολιτών και ο πρόεδρος της χώρας θα τα υπερασπιστούν. Μακάρι να μπορούσαμε να πούμε το ίδιο για τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Φυσικά, η ιστορία μετράει. Υπάρχουν ακόμη κάποιες εμφανείς περιφερειακές ομοιότητες που πηγάζουν από τα 40 χρόνια σοβιετικής κυριαρχίας και κομμουνιστικής διακυβέρνησης μέχρι το 1989. Ομως, όλο και περισσότερο, είναι οι κληρονομιές της προ-κομμουνιστικής ιστορίας και των προ του 1914 αυτοκρατοριών που παίζουν μεγαλύτερο ρόλο. Πάρτε, για παράδειγμα, τις στάσεις απέναντι στον πόλεμο στην Ουκρανία. Οι άνθρωποι γενικεύουν αβίαστα λέγοντας ότι η Ανατολική Ευρώπη είναι πιο υποστηρικτική προς την Ουκρανία και πιο εχθρική προς τη Ρωσία από τη Δυτική Ευρώπη.
Στην πραγματικότητα, είναι οι βορειοανατολικές ευρωπαϊκές χώρες –όπως η Πολωνία και οι χώρες της Βαλτικής– που δείχνουν αυτή τη στάση, αλλά και άλλες βόρειες χώρες, όπως η Φινλανδία και η Σουηδία, που έχουν μακρά εμπειρία ρωσικού ιμπεριαλισμού. Αντιθέτως, χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, όπως η Βουλγαρία και η Σερβία, με τις κληρονομιές της ορθόδοξης χριστιανοσύνης και της οθωμανικής κυριαρχίας, τείνουν να είναι πιο ήπιες απέναντι στη Ρωσία και λιγότερο υποστηρικτικές προς την Ουκρανία. Από αυτή την άποψη, έχουν περισσότερα κοινά με άλλες νότιες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ελλάδα, παρά με την Εσθονία ή τη Δανία. Και πάλι, πρόκειται για ένα πανευρωπαϊκό μωσαϊκό.
Μη με παρεξηγείτε. Η δεξιά στροφή της Τσεχίας είναι πραγματικός λόγος ανησυχίας, ιδιαίτερα για την Ουκρανία. Χάρη στην πρωτοβουλία του προέδρου Πάβελ, πρώην στρατηγού του ΝΑΤΟ, η χώρα ηγήθηκε ενός αξιοσημείωτου προγράμματος για τον συντονισμό των ευρωπαϊκών αγορών πυρομαχικών για την Ουκρανία, όπου κι αν μπορούν να βρεθούν αυτά τα πυρομαχικά παγκοσμίως. Πέρυσι έστειλε περίπου 1,5 εκατ. βλήματα στο Κίεβο και στοχεύει να προμηθεύσει 1,8 εκατ. έως το τέλος του 2025. Αυτό αποτελεί μακράν το μεγαλύτερο μέρος των ζωτικών ευρωπαϊκών προμηθειών πυρομαχικών προς την Ουκρανία. Τώρα ο Μπάμπις λέει ότι πρέπει κάποιος άλλος να αναλάβει.
Υπονόμευση εκ των έσω
Σε ευρύτερο επίπεδο, η πιθανή νέα τσεχική κυβέρνηση θα ενισχύσει την αντιφιλελεύθερη, λαϊκιστική εθνικιστική τάση σε ολόκληρη την Ευρώπη και τις δυνάμεις στις Βρυξέλλες που αντιτίθενται στην Πράσινη Συμφωνία της Ε.Ε., στο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Ασυλο και σε σχεδόν κάθε περαιτέρω βήμα ενοποίησης. Ο «συνοδηγός» των Μηχανόβιων είναι ο βετεράνος ευρωσκεπτικιστής Βάτσλαβ Κλάους. Τόσο το ANO όσο και οι Μηχανόβιοι ανήκουν στην ομάδα Patriots for Europe, μαζί με το Κόμμα της Ελευθερίας της Αυστρίας, το Vox της Ισπανίας, το Fidesz του Βίκτορ Ορμπαν και την Εθνική Συσπείρωση της Μαρίν Λεπέν.
Ας μην κολλάμε λοιπόν σε περιφερειακές γενικεύσεις. Κάθε ευρωπαϊκή χώρα έχει τα δικά της ιδιάζοντα χαρακτηριστικά, αλλά και ισχυρά κοινά στοιχεία. Η πραγματική πρόκληση τώρα είναι πώς θα ξεπεράσουμε αυτή τη συντηρητική «νέα κανονικότητα» και θα φτάσουμε σε μια νέα κανονικότητα, που σίγουρα θα διαφέρει από εκείνη των δεκαετιών του 1990 και του 2000. Το μήνυμα που πρέπει να πάρουμε μαζί μας, στις πνευματικές μας βαλίτσες (τρρρρκ-τρρρρκ-τρρρρκ), από την ένδοξη πόλη του Μάσαρικ και του Χάβελ είναι ότι εμείς –σε όλη την Ευρώπη και σε ολόκληρο τον δυτικό δημοκρατικό κόσμο– έχουμε πλέον κοινά προβλήματα και πρέπει να αναζητήσουμε κοινές λύσεις.
*Ο κ. Τίμοθι Γκάρτον Ας είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
