Στις αρχές του 1967, στην καρδιά του Ψυχρού Πολέμου και μόλις 20 χρόνια από τότε που υποδαύλιζαν τον Εμφύλιο, οι διπλωμάτες της Γιουγκοσλαβίας είχαν προ πολλού αναπτύξει πλούσια δράση στην Αθήνα. Θέλοντας να ενημερώνονται για τις προθέσεις των πρωταγωνιστών της πολιτικής ζωής, συνομιλούσαν με πολιτικούς, όπως ο Ανδρέας Παπανδρέου. Σε απόρρητα τηλεγραφήματα της γιουγκοσλαβικής πρεσβείας στην Αθήνα και του πρέσβη Γιαβόρσκι προς το Βελιγράδι έχουν καταγραφεί δύο σημαντικές συνομιλίες με τον τότε πολιτικό της Ενωσης Κέντρου. Το πρώτο τηλεγράφημα που έχει στην κατοχή της η «Κ» έχει ημερομηνία 4 Φεβρουαρίου 1967. Οι πολιτικές δυνάμεις ανέμεναν ότι θα οριστούν εκλογές. Σύμφωνα με την πρεσβεία, «ο Ανδρέας Παπανδρέου θεωρεί πολύ ευνοϊκή την προεκλογική κατάσταση για την Ενωση Κέντρου». Παρατηρεί ότι η ηγεσία του κόμματος δεν συμβαδίζει με τη διάθεση των μαζών, ειδικά στην επαρχία, και αναφέρει ως παράδειγμα το αυθόρμητο σύνθημα «Η Ελλάδα στους Ελληνες», που ουσιαστικά αντικατοπτρίζει τη σημερινή κατάσταση… Λέει ότι η Ενωση Κέντρου είναι ένα παλιομοδίτικο κόμμα και ότι ένα μέρος των βουλευτών θα πρέπει να αντικατασταθεί από νεότερα στελέχη. Αποκαλύπτει ότι στη σύνταξη των ψηφοδελτίων θα προσπαθήσει να συμπεριλάβει πρόσωπα που συμμετείχαν ενεργά στο αντιστασιακό κίνημα, τονίζοντας ότι «η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα στην οποία στελέχη του αντιστασιακού κινήματος δεν παίζουν κανένα ρόλο στην πολιτική ζωή της χώρας».
Εχει επίγνωση ότι βρίσκεται αντιμέτωπος με μεγάλες δυνάμεις, εκτός από την ΕΡΕ, το Παλάτι και τις ΗΠΑ και εξηγεί ότι οι ΗΠΑ δεν λειτουργούν ενιαία στην Ελλάδα. «Η πρεσβεία υποστηρίζει μια γραμμή πιο χαλαρής εξέλιξης της κατάστασης, χωρίς κλυδωνισμούς, με σκοπό τη διατήρηση της δημοκρατικής ψευδαίσθησης των πραγμάτων. Αυτή τη γραμμή μοιράζεται ο βασιλιάς. Η CIA και το Πεντάγωνο εργάζονται σύμφωνα με τις δικές τους γραμμές και υποστηρίζουν, εάν χρειαστεί, πιο ριζοσπαστικές λύσεις, έχοντας, μεταξύ άλλων, την υποστήριξη της βασιλομήτορος». Ο Παπανδρέου λέει ότι το Παλάτι εργάζεται για τη νίκη της ΕΡΕ χωρίς τον Καραμανλή και για τη συγκρότηση ενός νέου κόμματος του Κέντρου μετά τις εκλογές, που θα αποτελείται από την ΕΡΕ, ένα μέρος των αποστατών και τη δεξιά πτέρυγα της Ενωσης Κέντρου. Οι συνομιλητές του θεωρούν αξιοπρόσεκτη αυτή την πρόβλεψη: «Δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να μη γίνουν οι εκλογές».
Ο Ανδρέας Παπανδρέου αναφέρεται φυσικά στο Κυπριακό, εννοώντας ότι οι ΗΠΑ επιμένουν στο Σχέδιο Ατσεσον του 1964. Εξηγεί γιατί δεν μπορεί να εφαρμοστεί μια τέτοια λύση, ενώ αποκαλύπτει μυστικές ελληνοτουρκικές συνομιλίες: «Είναι πεπεισμένος ότι το ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ ζητούν να δοθεί μια βάση με κυριαρχικά δικαιώματα στην Τουρκία, κάτι που ουσιαστικά οδηγεί στη διχοτόμηση του νησιού. Δεδομένου ότι αυτό δεν θα εγκρινόταν στα Ηνωμένα Εθνη, έγιναν μυστικές ελληνοτουρκικές διαπραγματεύσεις, ασκώντας πίεση ιδιαίτερα στην Ελλάδα να υιοθετήσει μια τέτοια λύση, η οποία θα στερούσε από την Ελλάδα κάθε ελευθερία πολιτικής δράσης στο μέλλον. Ειδικά επισημαίνει ότι σε περίπτωση μιας τέτοιας εξέλιξης, κάτι που ο κυπριακός λαός δεν θα δεχόταν, αναπόφευκτα θα υπήρχε σύγκρουση με τον ελληνικό στρατό στην Κύπρο, που θα είχε εκτεταμένες συνέπειες και στην ίδια την Ελλάδα».
Η επίσκεψη χαρακτηρίζεται «φιλική και ανοιχτή» και ο συντάκτης του τηλεγραφήματος προβαίνει σε θετικούς χαρακτηρισμούς για τον Ανδρέα Παπανδρέου. «Είναι προφανές ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου εξελίσσεται γρήγορα σε μια από τις κορυφαίες ελληνικές προσωπικότητες, κάτι που παραδέχονται και οι αντίπαλοί του. Σύμφωνα με τον [Παύλο] Βαρδινογιάννη, βουλευτή της Ενωσης Κέντρου που δεν ανήκει στον στενό του κύκλο, η δημοτικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου είναι μεγαλύτερη μεταξύ των πολιτών από ό,τι εντός της κοινοβουλευτικής ομάδας της Ενωσης Κέντρου, μέσα στην οποία κερδίζει όλο και περισσότερους υποστηρικτές και υπάρχουν όλες οι πιθανότητες, μετά τον θάνατο του πατέρα του, να αναλάβει την ηγεσία της Ενωσης Κέντρου… Σου δίνει όλο και περισσότερο την εντύπωση ενός σοβαρού πολιτικού που εργάζεται μακροπρόθεσμα, έχοντας επίγνωση ότι η υλοποίηση του προγράμματός του σημαίνει “επανάσταση” σε σχέση με την τρέχουσα πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα της Ελλάδας».
Σενάρια διαδοχής – «Η δημοτικότητά του είναι μεγαλύτερη μεταξύ των πολιτών από ό,τι εντός της K.O. της Ενωσης Κέντρου, μέσα στην οποία κερδίζει υποστηρικτές και υπάρχουν όλες οι πιθανότητες, μετά τον θάνατο του πατέρα του, να αναλάβει την ηγεσία της…».
Το γεύμα στην πρεσβεία
Στις 29 Μαρτίου 1967, λιγότερο από ένα μήνα πριν από το πραξικόπημα, η πρεσβεία της Γιουγκοσλαβίας καλεί σε γεύμα τον Ανδρέα Παπανδρέου, στο οποίο λαμβάνει χώρα μια μακρά συνομιλία. Η συζήτηση είναι φιλική και ειλικρινής, αλλά η αλλαγή του πολιτικού κλίματος αποτυπώνεται στο τηλεγράφημα. Φανερή είναι ακόμη η γνώση και η οξυδέρκεια στη γιουγκοσλαβική ανάλυση των ελληνικών εξελίξεων.
«Μετά την τελευταία μας συνάντηση, ακροδεξιοί στρατιωτικοί και πολιτικοί κύκλοι, χρησιμοποιώντας συνωμοτικές μεθόδους της χούντας, κατάφεραν να κερδίσουν μερικούς πόντους, αυξάνοντας την επιρροή τους στον βασιλιά, τον οποίο θέλουν να πάρουν με το μέρος τους με σκοπό την αναβολή των εκλογών. Εξασφάλισαν την παράταση της δίκης της υπόθεσης ΑΣΠΙΔΑ και προετοίμασαν αρκετές νέες διαδικασίες για να εμπλέξουν περαιτέρω τον Γεώργιο και τον Ανδρέα Παπανδρέου ως υπαίτιους για κομματικές και συνωμοσιολογικές πολιτικές στον στρατό». Ποιοι ήταν οι σχεδιασμοί της Ενωσης Κέντρου μέσα σε αυτό το κλίμα; «Αν και δεν θα ήταν για το κόμμα τόσο ευνοϊκό, θα αποδέχονταν την αντικατάσταση του Παρασκευόπουλου από την κυβέρνηση της ΕΡΕ με επικεφαλής τον Κανελλόπουλο που θα επωφελούνταν από τις εκλογές και μια πιθανή αμνηστία για την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ. Οσο για τη CIA, ο Ανδρέας και το περιβάλλον του έχουν κατά νουν ότι οι άνθρωποι της CIA συνδέονται με τη χούντα και εργάζονται για να αναβάλουν τις εκλογές και να φέρουν ακροδεξιά κυβέρνηση. Δεδομένου ότι τέτοια μέτρα είναι αδύνατον να ληφθούν χωρίς την άμεση δέσμευση του βασιλιά, η Ε.Κ. θα θέσει δημόσια το ζήτημα της πλήρους ευθύνης του βασιλιά και σε περίπτωση εγκαθίδρυσης μιας δεξιάς πραξικοπηματικής κυβέρνησης και αναβολής των εκλογών θα ενταθεί ο αγώνας για κατάργηση της μοναρχίας». Ο Ανδρέας Παπανδρέου λέει στους συνομιλητές του ότι παρακολουθεί προσεκτικά τα μέτρα για την ανάπτυξη που λαμβάνει η κυβέρνηση της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας (ΣΟΔΓ) και ότι θα ήθελε να ταξιδέψει στο Βελιγράδι για να δώσει μια διάλεξη, αν είναι εφικτό στις αρχές Ιουλίου 1967. Ο συντάκτης του τηλεγραφήματος θεωρεί ότι η κυβέρνηση του Βελιγραδίου θα ήταν καλό να αφήσει ανοιχτό το ενδεχόμενο της άφιξής του στη ΣΟΔΓ στις αρχές Ιουλίου.
Ο κρατούμενος Ηλιού και ο Ελβετός πρέσβης
Στις αρχές Ιουλίου η χούντα ήταν ήδη για δυόμισι μήνες κυβέρνηση στην Ελλάδα και η γιουγκοσλαβική πρεσβεία καταγράφει το πώς λειτουργεί το νέο καθεστώς, ιδίως απέναντι στην Αριστερά. «Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει το πραξικοπηματικό καθεστώς και οι προοπτικές πιθανών προσπαθειών διάσπασής του και ανατροπής του θα μπορούσαν κάποια στιγμή να οδηγήσουν τους πραξικοπηματίες στην εντατικοποίηση των μέτρων καταστολής εντός της χώρας και στη φυσική εξόντωση στελεχών και ακτιβιστών του ΚΚΕ και της ΕΔΑ, που βρίσκονται στα χέρια τους, σε φυλακές και στρατόπεδα. Σύμφωνα με όλες τις πληροφορίες, εκτός από έναν αριθμό ατόμων που αφέθηκαν ελεύθερα μετά την υπογραφή της δήλωσης πίστης, συνεχίζονται στη χώρα οι συλλήψεις και οι απελάσεις στη Γυάρο και σε νέα στρατόπεδα, ενώ οι αστυνομικές αρχές, που αρχικά εξυπηρετούσαν τους πραξικοπηματίες παρά τη θέλησή τους, μετά τις αλλαγές στην ηγεσία και τον ρόλο που τους δόθηκε ταυτίστηκαν πλέον πλήρως με τους πραξικοπηματίες, παρέχοντας προς αυτούς τη συνδρομή τους, αναλαμβάνοντας πρωτοβουλίες και προβαίνοντας σε βιαιότητες. Πρόθεσή τους είναι να στείλουν όσο το δυνατόν περισσότερους Ελληνες, ύποπτους για την αριστερή τους δράση, στις φυλακές και στα στρατόπεδα, να τους ασκήσουν ηθική πίεση και να τους αναγκάσουν να υπογράψουν δηλώσεις.
»Αποφυλακίστηκε αυτές τις μέρες ο ογδοντάχρονος αγωνιστής της ΕΔΑ και πρώην πρύτανης Κιτσίκης, η δήλωση του οποίου είχε τη μεγαλύτερη δημοσιότητα. Ο Κιτσίκης ισχυρίζεται ότι δεν υπέγραψε ποτέ αυτή τη δήλωση, αλλά η σύντροφος Ηλιού δεν αποκλείει να τον οδήγησε σε κάτι τέτοιο ο Ελβετός πρέσβης, ο οποίος τον στήριζε. Επικοινωνήσαμε μαζί της πριν από λίγες μέρες και χθες το βράδυ είχαμε μια μακρά συζήτηση μαζί της κατόπιν αιτήματός της. Πέραν των παραπάνω, μας έδωσε και τα εξής στοιχεία: ο σύζυγός της, ο οποίος νοσηλεύεται στο νοσοκομείο των φυλακών Αβέρωφ, δεν μπόρεσε να οδηγηθεί στη δίκη στην Πάτρα λόγω της σοβαρής κατάστασης της υγείας του. Εκεί δικάζονται τώρα ο Κύρκος και ο πρώην διευθυντής της “Αυγής” για δηλώσεις και δημοσιεύματα πριν από την 21 Απριλίου κατά του βασιλιά. Πάνω από 140 πρώην βουλευτές και ηγετικά στελέχη της ΕΔΑ, μεταξύ των οποίων και ο Γλέζος, πριν από τρεις μέρες μεταφέρθηκαν με στρατιωτικό πλοίο από τη Γυάρο προς άγνωστη κατεύθυνση. Υποθέτουμε σε νέο στρατόπεδο.
»Η σύντροφος Ηλιού, που πλέον μπορεί να επισκέπτεται τον σύζυγό της δύο φορές την εβδομάδα και να συνομιλεί μαζί του παρουσία στρατιωτικού, έκανε κινήσεις μέσω του υπουργού Εσωτερικών και Ασφαλείας (Παττακός και Τοτόμης) και ιδιαίτερα μέσω του Ελβετού πρέσβη Kutat – για να επιτραπεί στον Ηλιού η κατ’ οίκον νοσηλεία, όπως και στην περίπτωση του Γ. Παπανδρέου, και να τον φροντίζουν τρεις γιατροί από την Ελβετία, οι οποίοι για τον σκοπό αυτό αιτήθηκαν αλλά δεν έχουν λάβει ακόμα βίζα. Ωστόσο, βίωσε πολύ δυσάρεστες καταστάσεις με τον Ελβετό πρέσβη και διαπίστωσε ότι συμπεριφερόταν σαν πράκτορας του Παττακού. Ο Kutat, ο οποίος είναι γνωστός ιστορικός του εκκλησιαστικού δικαίου και ένας από τους συμβούλους του Πάπα Παύλου ΣΤ΄, της μιλάει με τον μεγαλύτερο σεβασμό για τον Παττακό ως ασκητή χριστιανό, μέλος της αίρεσης “ΖΩΗ”, και προσπαθεί να την πείσει να επηρεάσει τον σύζυγό της να φέρεται με σεβασμό στον Παττακό. Κάποια στιγμή την πίεσε εκμεταλλευόμενος την ανησυχία της για τον σύζυγό της, και βασιζόμενος στην επιρροή της πάνω του, να στείλει ο Ηλιού τη δήλωσή του στον Παττακό, διαβεβαιώνοντάς την ότι θα έκανε τα πάντα και θα συνεισφέρει στο να έχει ο Ηλιού κατ’ οίκον θεραπεία. Καθώς εκείνη αρνήθηκε, εκείνος την απομάκρυνε αγενώς από το γραφείο του».
