Εκείνο το χειμωνιάτικο βράδυ, σ’ ένα εστιατόριο στο Κουκάκι, δεν μπορούσα να πιστέψω ότι μοιραζόμουν το ίδιο τραπέζι με μια γυναίκα-μύθο, την Τζέιν Γκούντολ. Ηταν ήδη 82 ετών, αλλά έμοιαζε με έφηβη. Το πρόσωπό της απέπνεε ηρεμία, αλλά και δύναμη. Χάρη στην πρόσκληση της εκδότριας Ελενας Πατάκη, ήταν η πρώτη φορά που την έβλεπα διά ζώσης, αλλά όχι η πρώτη που μιλούσαμε. Είχε προηγηθεί μια μεγάλη τηλεφωνική συνέντευξη για την «Κ». Δεν θυμάμαι σε ποιο μέρος του πλανήτη την είχα πετύχει, ταξίδευε 300 ημέρες τον χρόνο, όπως μου είχε πει.
«Δεν έχετε κουραστεί; Δεν σκέφτεστε να αποσυρθείτε;» την είχα ρωτήσει. «Θα ήταν ψέμα να πω ότι δεν αισθάνομαι κουρασμένη. Οι κοντινοί μου άνθρωποι συχνά μου λένε ότι πρέπει να ρίξω τους ρυθμούς μου. Αλλά εγώ νιώθω πως, αντιθέτως, πρέπει να επιταχύνω», είχε απαντήσει. «Ας μη γελιόμαστε, άλλωστε: έχω λίγο χρόνο μπροστά μου και τόσο πολλά να κάνω. Πρέπει να βιαστώ!». Ο χρόνος της τελείωσε την 1η Οκτωβρίου. Η γυναίκα που τη δεκαετία του 1960 τάραξε τα νερά της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας με τις πρωτοπόρους ανακαλύψεις της για τη συμπεριφορά των χιμπαντζήδων, έκλεισε στα 91 της χρόνια τον κύκλο της έχοντας πετύχει κάτι μοναδικό: να επαναπροσδιορίσει τη σχέση ανθρώπων και ζώων, να δείξει ότι και τα μη ανθρώπινα πλάσματα έχουν προσωπικότητα και χαρακτήρα.
Μεγαλώνοντας στο Λονδίνο, αγάπησε τα ζώα διαβάζοντας τα βιβλία με ήρωα τον Doctor Dolittle και την Αφρική μέσα από τις περιπέτειες του Ταρζάν. Το πιο πολύτιμο απόκτημά της ήταν, όπως συχνά έλεγε, ο Mr. Η, ένα λούτρινο μαϊμουδάκι που δεν αποχωριζόταν ποτέ. Μότο της ήταν το «Never give up!» –ποτέ μην το βάζεις κάτω– και το γεγονός ότι αφιέρωσε τη ζωή της στη μελέτη των χιμπαντζήδων οφείλεται σε ένα τυχαίο γεγονός. Το πλοίο της, «Kenya Castle», θα σήκωνε άγκυρα από το Λονδίνο σε λίγες ώρες. Βρισκόταν ήδη στην αποβάθρα όταν συνειδητοποίησε ότι είχε χάσει το διαβατήριό της. Θα ήταν το πρώτο της μακρινό ταξίδι. Μια παιδική φίλη της ζούσε με την οικογένειά της σε μια φάρμα έξω από το Ναϊρόμπι και, ξέροντας πως όνειρό της ήταν να ταξιδέψει κάποτε στην Αφρική, την είχε καλέσει να μείνει για λίγο μαζί τους. Χρόνια το ονειρευόταν, γι’ αυτό και δύο χρόνια σκληρής αποταμίευσης είχαν περάσει μέχρι να καταφέρει να συγκεντρώσει τα χρήματα, κάνοντας διάφορες δουλειές: σερβιτόρα, γραμματέας, εποχική υπάλληλος σε ταχυδρομείο. Και τώρα όλα κινδύνευαν να χαθούν. Ηταν Μάρτιος του 1957 και η Τζέιν Γκούντολ ήταν 23 ετών.
Πώς θα είχαν εξελιχθεί τα πράγματα αν ένας περαστικός δεν είχε βρει το διαβατήριό της; Πόσο διαφορετική θα ήταν η ζωή της; Πόσο φτωχότερη η επιστήμη της Ανθρωπολογίας; Πόσο πιο ελλιπείς οι γνώσεις μας για τα πρωτεύοντα θηλαστικά; Και πόσο πιο ανίσχυρο το παγκόσμιο περιβαλλοντικό κίνημα; Δύσκολο να απαντήσει κανείς. Σ’ εκείνο το πρώτο ταξίδι της στην Αφρική, στην Κένυα, μια σειρά από συμπτώσεις έφερε την Τζέιν Γκούντολ δίπλα στον διακεκριμένο αρχαιολόγο και ανθρωπολόγο Λούις Λίκι, ο οποίος την επέλεξε για να μελετήσει τη συμπεριφορά των χιμπαντζήδων στον βιότοπο Γκόμπε της Ταγκανίκας, της σημερινής Τανζανίας. Μέχρι τότε δεν είχε γίνει καμιά μακροχρόνια μελέτη των χιμπαντζήδων στο φυσικό τους περιβάλλον.
Ετσι η Γκούντολ βρέθηκε ολομόναχη μέσα στο δάσος, παρατηρώντας με τα κιάλια της τους χιμπατζήδες. «Ηταν ό,τι πιο μαγικό έχω δει στη ζωή μου. Υπήρχαν και λιοντάρια και ρινόκεροι και καμηλοπαρδάλεις – όλα τα ζώα ήταν εκεί!». Μια μέρα, είδε έναν αρσενικό χιμπαντζή (Ντέιβιντ τον ονόμασε) να κοντοστέκεται πάνω από μια φωλιά τερμιτών, να παίρνει ένα κλαδάκι, να το καθαρίζει από τα φύλλα του, να το λυγίζει και να το χρησιμοποιεί για να βγάλει την αγαπημένη του λιχουδιά από τη φωλιά. «Είδα, δηλαδή, ένα πλάσμα που δεν ήταν άνθρωπος όχι απλώς να χρησιμοποιεί ένα εργαλείο, αλλά και να το φτιάχνει. Μέχρι τότε η ικανότητα χρήσης εργαλείων ήταν κάτι που διαφοροποιούσε τους ανθρώπους από τα ζώα».
Η ανακοίνωση των παρατηρήσεών της προκάλεσε σεισμό. Το 1961, όταν τη δέχτηκαν στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, όπου έκανε το διδακτορικό της στην Ηθολογία, της είπαν ότι δεν ήταν σωστό να μιλάει για τους χιμπαντζήδες σαν να έχουν προσωπικότητα και νου ικανό να σκέφτεται ή σαν να έχουν συναισθήματα.
«Υπήρχε μια ευδιάκριτη γραμμή που χώριζε “εμάς” από “αυτά”. Ομως από τότε που εκδόθηκε το πρώτο βιβλίο μου, το “Στη σκιά του ανθρώπου”, ολοένα και περισσότεροι επιστήμονες άρχισαν να σκέφτονται διαφορετικά. Σήμερα κανείς δεν το αμφισβητεί: οι χιμπαντζήδες είναι οι πιο κοντινοί συγγενείς μας, το 98,6% του DNA μας είναι κοινό. Εχουμε ομοιότητες στις χειρονομίες (αγκαλιάζονται, φιλιούνται), στη συμπεριφορά (μαθαίνουν την πειθαρχία, αναπτύσσουν κοινωνική ζωή, τα θηλυκά γίνονται καλές ή κακές μητέρες) αλλά και στα συναισθήματα (νιώθουν πόνο, φόβο, θλίψη, χαρά). Επίσης, έχουν κι αυτοί, όπως κι εμείς οι άνθρωποι, μια σκοτεινή πλευρά: εχθροπραξίες, αντιζηλίες και αντιπαλότητες. Και συχνά εξαπατούν ο ένας τον άλλο για να πετύχουν αυτό που θέλουν. Αυτό που μας διαφοροποιεί μοιάζει να είναι μόνο η γλώσσα», είχε αναφέρει στην κουβέντα μας.
Μέσα από το δραστήριο Ινστιτούτο Τζέιν Γκούντολ (JGI), τα τριάντα δύο βιβλία της και το πρόγραμμα Roots&Shoots για νέους, η Τζέιν Γκούντολ έχει εμπνεύσει εκατομμύρια ανθρώπους που ακολουθούν τα χνάρια της και την έκλαψαν σαν δικό τους άνθρωπο. Λίγες ημέρες μετά τον θάνατό της, προβλήθηκε από το «Famous Last Words» του Netflix το (μαγνητοσκοπημένο από την άνοιξη) μήνυμά της, η παρακαταθήκη της: «Καθένας έχει έναν ρόλο να διαδραματίσει. Μπορεί να μην το ξέρετε, μπορεί να μην το ανακαλύψετε ποτέ, αλλά η ζωή σας μετράει. Είμαστε όλοι μέρος του φυσικού κόσμου. Και ακόμη και σήμερα, που ο πλανήτης είναι σκοτεινός, υπάρχει ακόμη ελπίδα. Μην τη χάσετε, γιατί θα μείνετε απαθείς και δεν θα κάνετε τίποτα»…
