Το 2008, 38 φοιτητές του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν συμμετείχαν σε έναν περίπατο. Οι μισοί περπάτησαν περίπου 4,5 χιλιόμετρα μέσα στο δενδροκομείο Nichols Arboretum στο Αν Αρμπορ, ενώ οι υπόλοιποι κάλυψαν την ίδια απόσταση στους πολυσύχναστους δρόμους του κέντρου. Μία εβδομάδα αργότερα, οι δύο ομάδες αντάλλαξαν διαδρομές.
Και στις δύο περιπτώσεις, πριν ξεκινήσουν τη βόλτα, οι φοιτητές υποβλήθηκαν σε ένα τεστ που αξιολογούσε την προσοχή και τη μνήμη τους: τους δίνονταν ολοένα και μεγαλύτερες ακολουθίες αριθμών, τις οποίες έπρεπε να επαναλάβουν με αντίστροφη σειρά. Με την επιστροφή τους στο πανεπιστήμιο, επαναλάμβαναν το ίδιο τεστ. Το περπάτημα στην πόλη βελτίωσε ελαφρώς την απόδοσή τους, ενώ η βόλτα στη φύση αύξησε τα αποτελέσματα κατά σχεδόν 20%.
«Δεν είναι απαραίτητο να σας αρέσει ή να απολαμβάνετε τον περίπατο στη φύση για να επωφεληθείτε γνωστικά», σημειώνει ο Μαρκ Μπέρμαν, καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, ο οποίος πραγματοποίησε τη μελέτη όταν ήταν ακόμη μεταπτυχιακός φοιτητής στο Μίσιγκαν. Οσοι περπάτησαν μια παγωμένη μέρα του Ιανουαρίου παρουσίασαν τα ίδια οφέλη με εκείνους που συμμετείχαν στο πείραμα τον Ιούλιο.
Η επίδραση της φύσης στο μυαλό έχει ερευνηθεί πολλές φορές, τόσο πριν όσο και μετά από εκείνη τη μελέτη, και τα ευρήματα δείχνουν γενικά –αν και όχι πάντα– ότι η επαφή με το πράσινο ενισχύει τη γνωστική λειτουργία και τη δημιουργικότητα, ενώ παράλληλα βελτιώνει και τη διάθεση.
Πολλοί από εμάς έχουμε νιώσει άμεσα τη δύναμη της φύσης να μας αναζωογονεί – είτε ως μια στιγμή διαύγειας μετά την κατάκτηση μιας βουνοκορφής είτε ως ανανεωμένη συγκέντρωση έπειτα από έναν μεσημεριανό περίπατο στο πάρκο. Οι επιστήμονες προσπαθούν να κατανοήσουν γιατί ακριβώς συμβαίνει αυτό.
Στο νέο του βιβλίο «Nature and the Mind» (Η φύση και το μυαλό), ο Μπέρμαν αποδίδει τα γνωστικά οφέλη της φύσης στη λεγόμενη «θεωρία της αποκατάστασης της προσοχής». Η θεωρία αυτή διατυπώθηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1980 από τους Ρέιτσελ και Στίβεν Κάπλαν –και οι δύο ήταν τότε καθηγητές Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, όπου ο Μπέρμαν ήταν φοιτητής– και στηρίζεται στην ιδέα ότι η ικανότητά μας να συγκεντρωνόμαστε είναι ένας πεπερασμένος πόρος που εξαντλείται εύκολα, ενώ η επαφή με τη φύση αποτελεί έναν αποτελεσματικό τρόπο για την αναπλήρωσή του.
Οι επιστήμονες ανα- ζητούν την αιτία που η επαφή του ανθρώπου με το πράσινο βελτιώνει τη γνωστική λειτουργία και τη δημιουργικότητα, αλλά και τη διάθεση.
Ενα από τα βασικά χαρακτηριστικά της φύσης, σύμφωνα με τους ερευνητές της θεωρίας της αποκατάστασης της προσοχής, είναι ότι είναι «ήσυχα συναρπαστική»· με άλλα λόγια, τραβά την προσοχή μας με ήπιο τρόπο, χωρίς να γίνεται ούτε βαρετή ούτε υπερβολικά διεγερτική (φανταστείτε, για παράδειγμα, να παρακολουθείτε τα κύματα του ωκεανού να σκάνε και να υποχωρούν ή να αφήνετε το βλέμμα σας να χαθεί σε ένα λιβάδι γεμάτο αγριολούλουδα). Αντίθετα, τα αστικά περιβάλλοντα προσφέρουν πιο «σκληρού» τύπου ερεθίσματα, που απαιτούν συνεχή επαγρύπνηση και, τελικά, μας εξαντλούν.
Ο Μπέρμαν θεωρεί ότι ένας από τους λόγους που η φύση ασκεί αυτή την επίδραση πάνω μας είναι τα ίδια τα φυσικά χαρακτηριστικά της – ιδίως οι καμπύλες γραμμές και τα φράκταλ της. Την καμπύλη ενός ποταμού ή ενός βράχου, όπως και τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα μιας νιφάδας χιονιού, φαίνεται πως τα επεξεργάζεται πιο εύκολα ο εγκέφαλός μας σε σύγκριση με τις άκαμπτες ευθείες ενός ουρανοξύστη. «Αυτό ίσως προσφέρει στον εγκέφαλό μας μια ανάπαυλα – και γι’ αυτό ενδέχεται να εμφανίζονται αυτά τα οφέλη», εξηγεί.
Η θεωρία της αποκατάστασης της προσοχής έχει κυριαρχήσει στην περιβαλλοντική νευροεπιστήμη για δεκαετίες, όμως δεν είναι όλοι οι ερευνητές πεπεισμένοι. «Υπάρχουν ολοένα και περισσότερα στοιχεία που δείχνουν ότι, πράγματι, το περπάτημα στη φύση ωφελεί την προσοχή μας», σημειώνει η Γκλόρια Μαρκ, καθηγήτρια πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Ιρβάιν και συγγραφέας του βιβλίου «Attention Span» (Διάρκεια προσοχής). Ωστόσο, προσθέτει, η αποκατάσταση της προσοχής παραμένει «μια θεωρία, και δεν γνωρίζουμε αν αποτελεί την πραγματική εξήγηση για το φαινόμενο».
«Είναι κάπως αόριστο», συμφωνεί η Εϊμι ΜακΝτόνελ, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο της Γιούτα. Μεγάλο μέρος τής μέχρι σήμερα έρευνας βασίζεται σε γνωστικά τεστ και σε υποκειμενικές αναφορές για το πώς νιώθουν οι άνθρωποι όταν έρχονται σε επαφή με τη φύση, και παραμένουν πολλά αναπάντητα ερωτήματα, όπως το τι ακριβώς συμβαίνει στον εγκέφαλο.
Πειράματα
Η ΜακΝτόνελ ανήκει στους επιστήμονες που προσπαθούν να καλύψουν αυτό το κενό. Πέρυσι διεξήγαγε ένα πείραμα παρόμοιο με εκείνο του Μπέρμαν, στο οποίο οι συμμετέχοντες περπατούσαν είτε σε ένα τοπικό δενδροκομείο είτε σε έναν αστικό χώρο. Και στις δύο περιπτώσεις, το περπάτημα βελτίωσε τις γνωστικές επιδόσεις τους σε σχέση με τα αρχικά τεστ. Οταν όμως η ίδια κατέγραψε τα εγκεφαλικά τους κύματα με ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, παρατήρησε ότι όσοι είχαν περπατήσει στη φύση εμφάνισαν αρχικά μειωμένη εγκεφαλική δραστηριότητα αμέσως μετά τον περίπατο, η οποία στη συνέχεια ακολουθήθηκε από πιο έντονες αιχμές κατά τη διάρκεια της δεύτερης δοκιμασίας προσοχής. Αυτό, σύμφωνα με τη ΜακΝτόνελ, δείχνει ότι ο εγκέφαλος πρώτα ξεκουράστηκε «και στη συνέχεια επανήλθε πιο αποτελεσματικός και ισχυρότερος από ποτέ μετά την έκθεση στη φύση, σε σύγκριση με το αστικό περιβάλλον».
Πού οφείλονται τα ευεργετικά αποτελέσματα
Παραμένει ανοιχτό το ερώτημα αν τα αναζωογονητικά οφέλη μετά την επαφή με τη φύση προέρχονται πράγματι από τις φυσικές της ιδιότητες –όπως υποστηρίζει ο Μαρκ Μπέρμαν, καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου– ή από κάτι άλλο. Για παράδειγμα, η Εϊμι ΜακΝτόνελ, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο της Γιούτα, επισημαίνει ότι μπορεί τα ευεργετικά αποτελέσματα να οφείλονται σε εμπειρίες που συχνά συνδέονται με τον χρόνο στη φύση: Μήπως είναι το γεγονός ότι εκεί βρίσκεσαι μόνος; Οτι εκεί ασκείσαι; Ή απλώς ότι βρίσκεσαι μακριά από τη δουλειά; Μήπως παίζει ρόλο η ποιότητα του αέρα;
Ή μήπως η απάντηση κρύβεται στη μύτη; Σε μια μελέτη που δημοσιεύθηκε πέρυσι, ερευνητές από διάφορους κλάδους υπέθεσαν ότι τα οφέλη της φύσης για την ευεξία μας μπορεί να σχετίζονται και με τα οσφρητικά ερεθίσματα που δεχόμαστε σε εξωτερικούς χώρους, όπως οι χημικές ουσίες που εκλύουν τα δέντρα.
Το πιο πιθανό, βέβαια, είναι ότι δεν πρόκειται για έναν μόνο παράγοντα που κάνει τη φύση τόσο ωφέλιμη για τον εγκέφαλο, τονίζει η Ρουθ Γκαρσάιντ, καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Εξετερ στην Αγγλία, η οποία έχει δημοσιεύσει ανασκόπηση πάνω στη θεωρία της αποκατάστασης της προσοχής.
«Κατά μία έννοια, πιστεύω ότι η “μαγεία”, αν θέλετε, κρύβεται ακριβώς σε αυτόν τον συνδυα-σμό πραγμάτων που λειτουργούν μαζί», λέει. «Και όσο περισσότερο προσπαθούμε να απομονώσουμε τις εξηγήσεις, τόσο περισσότε-ρο κινδυνεύουμε να χάνουμε κάτι από την ουσία».
