Στα μέσα Σεπτεμβρίου η Αλβανία έγινε η πρώτη χώρα στην Ευρώπη που παρουσίασε στο κοινοβούλιό της έναν «υπουργό» τεχνητής νοημοσύνης. Ο πρωθυπουργός Εντι Ράμα σύστησε την Diella, ένα γυναικείο άβαταρ ντυμένο με παραδοσιακά αλβανικά ρούχα, που έως πρόσφατα λειτουργούσε ως βοηθός στην πλατφόρμα e-Albania και πλέον εμφανίζεται με κυβερνητικό ρόλο στους δημόσιους διαγωνισμούς. Ο Ράμα μίλησε για μια νέα εποχή διαφάνειας και αμεροληψίας· η αντιπολίτευση αντέδρασε έντονα, καταγγέλλοντας θεσμική εκτροπή και «επικοινωνιακή φούσκα».
Η πρωτοβουλία αυτή δεν είναι ένα απλό τεχνολογικό πείραμα. Εντάσσεται σε ένα ευρύτερο μοντέλο εξουσίας που έχει καλλιεργήσει ο Ράμα στις τέσσερις συνεχόμενες θητείες του: προσωποπαγές, συγκεντρωτικό, με έντονη διάσταση θεάματος. Η μακροχρόνια παραμονή του στην εξουσία τού επιτρέπει να πειραματίζεται με τέτοιες πρωτοβουλίες χωρίς σοβαρό πολιτικό κόστος, καθώς έχει ήδη παγιώσει ένα ύφος διακυβέρνησης που συνδυάζει την αισθητική, την τεχνολογία και την πολιτική επιτελεστικότητα. Η τέταρτη θητεία, μάλιστα, σηματοδοτεί και μια θεσμική κόπωση: όσο περισσότερο εδραιώνεται μια ηγεσία, τόσο πιο έντονα αναζητά «καινοτομίες θεάματος» για να ανανεώνει τη νομιμοποίησή της. Από τότε που ως δήμαρχος Τιράνων έβαψε τις γκρίζες πολυκατοικίες με ζωηρά χρώματα για να «ανανεώσει» την πόλη, μέχρι σήμερα, η λογική είναι σταθερή: η πολιτική κατασκευάζεται μέσα από την εικόνα.
Ωστόσο, πρέπει να αναγνωριστεί ότι η ψηφιοποίηση υπήρξε μια από τις πιο ουσιαστικές τομές της περιόδου Ράμα. Η πλατφόρμα e-Albania διευκόλυνε την καθημερινότητα εκατοντάδων χιλιάδων πολιτών, μείωσε δραστικά τη γραφειοκρατία, απλοποίησε τη διαδικασία έκδοσης εγγράφων και περιόρισε τα περιθώρια μικροδιαφθοράς. Η Diella, ως «πρόσωπο» αυτής της ψηφιακής μετάβασης, πατάει πάνω σε ένα έδαφος πραγματικών βελτιώσεων· αλλά ταυτόχρονα τις μετατρέπει σε επικοινωνιακή αφήγηση που αναβαθμίζει την εικόνα της κυβέρνησης, χωρίς να απαντά στο ζήτημα της λογοδοσίας.
Η σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές εμπειρίες είναι αποκαλυπτική. Η Εσθονία οικοδόμησε την ψηφιακή της διακυβέρνηση πάνω σε στιβαρό θεσμικό πλαίσιο, με διαφάνεια και ισχυρούς μηχανισμούς ελέγχου. Η Γαλλία του Εμανουέλ Μακρόν αξιοποίησε τη ρητορική της «start-up nation» για να ενισχύσει την καινοτομία, χωρίς να υπονομεύσει τη λογοδοσία. Στην Αλβανία, αντιθέτως, η τεχνολογία αποκτά χαρακτήρα σχεδόν θεατρικό: ένας αλγόριθμος βαφτίζεται «υπουργός» και προσωποποιεί την υπόσχεση της αμεροληψίας, την ώρα που η πραγματική εξουσία παραμένει συγκεντρωμένη στην εκτελεστική εξουσία.
Το κεντρικό ερώτημα αναδύεται αμείλικτο: ποιος κυβερνά; Δεν είναι η Diella που λαμβάνει αποφάσεις· είναι όσοι ορίζουν τα δεδομένα, τους αλγόριθμους, τα κριτήρια και τα όρια της λειτουργίας της. Η εξουσία δεν εξαφανίζεται, απλώς καλύπτεται πίσω από το πέπλο μιας τεχνολογικής «ουδετερότητας». Ετσι, η πολιτική ευθύνη μετατοπίζεται από τον ορατό, λογοδοτούντα υπουργό στον αδιαφανή αλγόριθμο και στους σχεδιαστές του. Το θεμελιώδες προνόμιο της δημοκρατίας – η δυνατότητα του πολίτη να απαιτεί ευθύνες από εκλεγμένα πρόσωπα – αποδυναμώνεται.
Η ευρωπαϊκή διάσταση είναι κρίσιμη. Η Αλβανία βρίσκεται σε πορεία ένταξης στην Ε.Ε., όπου το υπό διαμόρφωση AI Act κατατάσσει τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης στον δημόσιο τομέα ως «υψηλού κινδύνου» και απαιτεί σαφή ανθρώπινη εποπτεία. Το ζήτημα, επομένως, δεν είναι απλώς εθνικό αλλά και ευρωπαϊκό: κατά πόσο τέτοια πειράματα μπορούν να συμβαδίσουν με το θεσμικό κεκτημένο και τις αξίες που η Ενωση επιχειρεί να προασπίσει στο πεδίο της δημοκρατίας και της διαφάνειας.
Υπάρχει, όμως, και η αισθητική διάσταση της εξουσίας. Ο Ράμα, πρώην καλλιτέχνης, αντιλαμβάνεται την πολιτική ως σκηνή. Η Diella δεν είναι μόνο μια τεχνολογική καινοτομία, είναι μια παράσταση που απευθύνεται τόσο στους πολίτες του εσωτερικού όσο και στη διεθνή κοινότητα. Είναι μια επιμελημένη εικόνα μιας Αλβανίας που «ανήκει στο μέλλον», ακόμη κι αν το θεσμικό της παρόν παραμένει εύθραυστο.
Για την Ελλάδα, η υπόθεση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία. Παρά τα βήματα στην ψηφιακή διακυβέρνηση, η εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς παραμένει από τις χαμηλότερες στην Ευρώπη. Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι μόνο τεχνικό. Είναι βαθιά πολιτικό: πώς θα αξιοποιηθεί η τεχνολογία; Ως εργαλείο για να ενισχύσει την εμπιστοσύνη και να εμβαθύνει τη δημοκρατία, ή ως σκηνικό που θα καλύπτει τις αδυναμίες της; Το αλβανικό πείραμα δείχνει ότι η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη. Χωρίς διαφάνεια, ανεξάρτητο έλεγχο και ισχυρά θεσμικά αντίβαρα, μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε καθρέφτη εξουσίας: λαμπερό στην επιφάνεια, κενό στο βάθος.
Η Diella δεν είναι άλμα στο μέλλον. Είναι ένας καθρέφτης που αντανακλά τις αντιφάσεις της εποχής μας: καινοτομία ή σκηνοθεσία; λογοδοσία ή συγκέντρωση εξουσίας; Το πείραμα του Ράμα δεν αφορά μόνο την Αλβανία· αφορά ολόκληρη την Ευρώπη και ειδικά τις κοινωνίες όπου η εμπιστοσύνη στους θεσμούς είναι εύθραυστη. Η απάντηση στο ερώτημα «ποιος κυβερνά;» γίνεται έτσι πιο επιτακτική από ποτέ.
* Η Βέρα Τίκα είναι επιστημονική συνεργάτης του Κέντρου Πολιτικών Ερευνών (Πάντειο Πανεπιστήμιο) και εμπειρογνώμονας σε θέματα ακροδεξιάς ριζοσπαστικοποίησης.
