Ο Ντόναλντ Τραμπ φοράει σκούρο μπλε κοστούμι, κόκκινη γραβάτα και το βλέμμα του είναι σφιγμένο σαν να ετοιμάζεται για κάτι επικό. Από κάτω, το κοινό αναφωνεί λίγο οργίλο, λίγο υπερήφανο. Η λέξη «πατριώτης» είναι η γνώριμη ιαχή· το διαχρονικό ρεφρέν του MAGA. Στα μικρόφωνα, ο πρόεδρος δεν μιλά· απαγγέλλει με τον οικείο του στόμφο που περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στερεότυπα στα οποία μας έχει συνηθίσει. «Ηρθε η Ημέρα της Απελευθέρωσης», αναφωνεί, εννοώντας την πρόθεσή του να επιβάλει ξανά δασμούς σε κινεζικά προϊόντα. Οι λέξεις έχουν πλέον συναισθηματικό φορτίο. Το πολιτικό έρχεται δεύτερο, ή έρχεται ως συνέπεια.
Λίγο αργότερα, στρέφεται σε ένα άλλο θέμα. Τον υποψήφιο Δημοκρατικό δήμαρχο Νέας Υόρκης, Ζόχραν Μαμντάνι· τον αποκαλεί χωρίς δισταγμό «έναν πεντακάθαρο κομμουνιστή» και απειλεί να κόψει τη χρηματοδότηση της αγαπημένης του πόλης αν εκλεγεί δήμαρχος «αυτός». Η φράση κάνει τον γύρο του δεξιού διαδικτύου σε χρόνο ντετέ. Λίγο μετά, τον αποκαλεί και «θεοπάλαβο κομμουνιστή». Εντός του ίδιου χρόνου, το Fox News έχει ήδη γράψει τίτλο με αυτόν τον χαρακτηρισμό.
Δεν είναι η πρώτη φορά που οι φράσεις του φαίνονται τραβηγμένες, παράλογες ή απλώς δραματουργικά επεξεργασμένες ώστε να μοιάζουν ανεπεξέργαστες.
Ο 45ος και 47ος πρόεδρος των ΗΠΑ αναφέρθηκε στον ανώτατο ηγέτη του Ιράν με τον πιο απρόσμενο τρόπο: «Εσωσα τον Χαμενεΐ από έναν πολύ άσχημο και ταπεινωτικό θάνατο». Και προσθέτει, όπως μόνο αυτός ξέρει: «Δεν χρειάζεται καν να πει “ευχαριστώ, πρόεδρε Τραμπ”». Σόλο…
Δεν είναι η πρώτη φορά που οι φράσεις του φαίνονται τραβηγμένες, παράλογες ή απλώς δραματουργικά επεξεργασμένες ώστε να μοιάζουν ανεπεξέργαστες. Είναι, όμως, η πρώτη φορά που ο τρόπος που μιλάει φαίνεται να έχει γίνει η επίσημη διάλεκτος της αμερικανικής πολιτικής σκηνής.
Από τη λέξη στην εξουσία
Ο Ντόναλντ Τραμπ δεν έχει απλώς εισαγάγει ένα νέο πολιτικό ύφος· έχει εισαγάγει μια γλώσσα που αντιστρέφει τους θεσμικούς ρόλους, επανατοποθετεί τον εαυτό του ως outsider, ακόμα και κατά τις περιόδους όπου προεδρεύει. Παραμένει ο αυτοδημιούργητος που θα κατασπαράξει την ελίτ, ένας πρόεδρος βγαλμένος από τα σπλάχνα του Ουισκόνσιν και της Βόρειας Ντακότα.
Οι επικίνδυνοι δημαγωγοί δεν χρησιμοποιούν τη ρητορική για να πείσουν· τη χρησιμοποιούν για να κερδίσουν τη συμμόρφωση με τις απόψεις τους.
Εξι ρητορικές στρατηγικές
Argumentum ad populum – ελκυστικός στο κοινόΑμερικανική εξαιρετικότηταParalepsis – λέει κάτι δίχως να παραδέχεται ότι το λέειArgument ad hominem – επίθεση στο πρόσωπο και όχι στην άποψή τουArgument ad baculum – Απειλές και εκφοβισμοίΑληθοφάνειαJennifer Mercieca, «Demagogue for President: The Rhetorical Genius of Donald Trump»
Η λέξη «απελευθέρωση» για τους δασμούς δεν αφορά την οικονομική πολιτική και τους δασμούς· αφορά κυρίως τη δραματοποίηση κάθε απόφασης, την παρουσίαση κάθε μέτρου ως μάχης μεταξύ φωτός και σκότους. Είναι, εξάλλου, ο άνθρωπος που απελευθερώνει τον κόσμο από το «κακό» των φιλελεύθερων «ευαισθητούληδων». Είναι πάντα ο νικητής ενός διαρκούς Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο τρόπος που χτίζει τις φράσεις του έχει τρομερό ενδιαφέρον: κοφτές προτάσεις· λέξεις έμπλεες συναισθήματος· επαναλήψεις για να δημιουργηθούν εντυπώσεις και συνθήματα· σύνταξη ατάκτως ερριμμένη – και πάνω απ’ όλα: υπενθύμιση του ποιος μιλάει. Δεν υπάρχει πολιτική πράξη χωρίς να φέρει τη σφραγίδα «εγώ το έκανα», ακόμα κι αν πρόκειται για έναν παγκόσμιο γεωπολιτικό κόμβο, όπως το Ιράν. «Εσωσα τον Χαμενεΐ». Με τρεις λέξεις καταργεί τα Πεντάγωνα και τα υπουργεία Εξωτερικών του κόσμου όλου.
«Οι επικίνδυνοι δημαγωγοί δεν χρησιμοποιούν τη ρητορική για να πείσουν· τη χρησιμοποιούν για να κερδίσουν τη συμμόρφωση με τις απόψεις τους», γράφει η Τζένιφερ Μερσιέκα στο βιβλίο της «Demagogue for President». «Χρησιμοποίησε τη ρητορική ως όπλο ώστε να κερδίσει τη συμμόρφωση με τις απόψεις του, ενώ έκανε το ίδιο για να αποτρέψει τους πολίτες να τον φέρουν ενώπιον των ευθυνών του για την εργαλειοποίηση της ρητορικής».
Παράλληλα, όπως έχει πει η Τζένιφερ Σκλαφάνι στη Washington Post, «ο πρόεδρος Τραμπ δημιουργεί θέαμα με τον τρόπο που μιλάει. Ετσι, δημιουργεί ένα αίσθημα ισχύος για το έθνος ή ένα αίσθημα αποφασιστικότητας, μιαν αίσθηση ότι μπορεί να ολοκληρώσει τη “δουλειά” μέσω της χρήσης υπερβολών και αμεσότητας».
Συντηρητική αντίδραση εκ των έσω
Αν και μεγάλο μέρος του Ρεπουμπλικανικού κόμματος ευθυγραμμίζεται με τη ρητορική Τραμπ, υπάρχουν φωνές στο εσωτερικό της αμερικανικής Δεξιάς που εκφράζουν έντονη ανησυχία. Ο Τζορτζ Γουίλ, βετεράνος αρθρογράφος των συντηρητικών, είχε πει ήδη από το 2016 ότι «εντάχθηκα στο GOP επειδή ήμουν συντηρητικός· τώρα (με τον Τραμπ), αποχωρώ για τον ίδιο λόγο».
Ο Ντέιβιντ Φρουμ, πρώην λογογράφος του Τζορτζ Μπους και νυν αρθρογράφος του Atlantic, υποστηρίζει πως «τίποτε παρόμοιο δεν έχει επιχειρηθεί ή έστω φανταστεί κανείς στην ιστορία της αμερικανικής προεδρίας. Πετάξτε τα βιβλία ιστορίας· απορρίψτε τις αδύναμες συγκρίσεις με σκάνδαλα του παρελθόντος. Δεν υπάρχει αναλογία με καμία προηγούμενη ενέργεια οποιουδήποτε προηγούμενου προέδρου. Η αυθάδεια του αυτοπλουτισμού δεν μοιάζει με τίποτα που να έχει παρατηρηθεί σε κανέναν προηγούμενο Λευκό Οίκο. Αυτή είναι αμερικανική διαφθορά στην κλίμακα μιας μετασοβιετικής δημοκρατίας ή μιας μεταποικιακής αφρικανικής δικτατορίας».
Ακόμα και η Πέγκι Νούναν, αρθρογράφος της Wall Street Journal που είχε κρατήσει επιφυλακτική στάση, έχει παραδεχθεί πως «θα κυριαρχήσει απόλυτα στον εγκέφαλό μας. Είναι ένας νευρολογικός ιμπεριαλιστής, εισβάλλει και μένει. Στον δημόσιο εαυτό του, ο Τζο Μπάιντεν δεν ζήτησε τίποτα και δεν έδωσε τίποτα. Ο κ. Τραμπ απαιτεί και κυριαρχεί: πρέπει να δοθεί προσοχή. Ειπώθηκε πριν από χρόνια ότι οι τηλεθεατές του Fox News ήταν τόσο πιστοί, που δεν άλλαζαν ποτέ κανάλι και ο λογότυπος του Fox “κάηκε” στις οθόνες. Ο Ντόναλντ Τραμπ δεν θα είναι ευτυχισμένος μέχρι να καεί στους κερατοειδείς του έθνους».
Τέτοιες φωνές δείχνουν πως το φαινόμενο Τραμπ δεν ερμηνεύεται μόνο από την Αριστερά. Είναι ορατό και ανησυχητικό εντός της ίδιας της ιδεολογικής του βάσης.
Σαν σε μπάρμπεκιου στο Οβάλ Γραφείο
Αυτό που εντυπωσιάζει, βέβαια, δεν είναι μόνον ο τόνος του· είναι ότι πείθει πως είναι «λαϊκός». Το παράδοξο; Ενας από τους πλουσιότερους ανθρώπους που εγκαταστάθηκαν στο Οβάλ Γραφείο παρουσιάζει εαυτόν ως τον μόνο που καταλαβαίνει τον μέσο Αμερικανό. Πώς; Με τη γλώσσα.
Εχει κερδίσει το στοίχημα, πείθοντας ότι οι ελίτ μιλάνε σαν καθηγητές ή συνταγματολόγοι, ενώ ο Τραμπ σαν άνθρωπος. Σαν τον θείο μας που θέλει να κάτσει με τη νεολαία στα οικογενειακά τραπέζια.
Δεν λέει «φορολογικός σχεδιασμός», λέει «δεν μου αρέσει να πληρώνω φόρους». Δεν λέει «μεταρρύθμιση υγειονομικού συστήματος», λέει «το πρόγραμμά τους είναι για τα σκουπίδια». Δεν λέει «φιλελεύθερη ατζέντα», λέει «θέλουν να σας πάρουν τα σπίτια και τα όπλα».
Η λεκτική απλοποίηση αυτή δεν είναι, όπως φαίνεται εκ πρώτης όψεως, ένδεια (κάτι λογικό για τον άνθρωπο που δεν έχει διαβάσει μισή σελίδα στη ζωή του). Είναι προσεκτικά κατασκευασμένη, άρα δήθεν, αυθεντικότητα, λαϊκότητα, «από τα κάτω».
Κι έχει κερδίσει το στοίχημα, πείθοντας ότι οι ελίτ μιλάνε σαν καθηγητές ή συνταγματολόγοι, ενώ ο Τραμπ σαν άνθρωπος. Σαν τον θείο μας που θέλει να κάτσει με τη νεολαία στα οικογενειακά τραπέζια.
Η τραμπική ιδιόλεκτος ως περφόρμανς
Το πιο ανησυχητικό –ή εντυπωσιακό, αναλόγως με την οπτική– είναι ότι η τραμπική ιδιόλεκτος έχει διαχυθεί παντού. Ρεπουμπλικανοί όπως η Κάρι Λέικ, ο Βίβεκ Ραμασουάμι αλλά και καραμπινάτοι δεξιοί δημιοσιολογούντες όπως ο Τάκερ Κάρλσον και ο Μπεν Σαπίρο μιμούνται τη δομή και το ύφος· τη μορφή, διότι το περιεχόμενο καθορίζεται ανάλογα από το ποιο πλευρό έχε κοιμηθεί ο πρόεδρος.
Από την άλλη, οι λόγοι του Ντόναλντ Τραμπ δεν είναι δηλώσεις θέσεων, αλλά περφόρμανς μανιπουλαρίσματος των πολιτών. Τα briefing γίνονται σόου γεμάτα προσβολές. Οι αποφάσεις για το ΝΑΤΟ ανακοινώνονται με tweet. Οι ιδεολογικοί αντίπαλοι και όσοι δεν αποδείχθηκαν άξιοι της εμπιστοσύνης του είναι «αδελφότητα προδοτών».
Ρεπουμπλικανοί υιοθετούν ίδιο κι απαράλλακτο τρόπο αντιμετώπισης των δημοσιογράφων: ειρωνεία, εσκεμμένη παρερμηνεία, επιθετικότητα με λεκτικά πυροτεχνήματα έτοιμα για το X.
Αυτό το μοντέλο έχει πλέον θεσμοποιηθεί. Ο Ρον ΝτεΣάντις και άλλοι Ρεπουμπλικανοί υιοθετούν ίδιο κι απαράλλακτο τρόπο αντιμετώπισης των δημοσιογράφων: ειρωνεία, εσκεμμένη παρερμηνεία, επιθετικότητα με λεκτικά πυροτεχνήματα έτοιμα για το X. Το «δόγμα Τραμπ» επιτάσσει ότι, αν θες να δείχνεις δυνατός, μίλα σαν τηλεπαρουσιαστής· αν θες να θεωρηθείς «ανεξάρτητος», να επιτεθείς στον Τύπο· αν θες να δώσεις κύρος σε μιαν απόφαση, χτίσε αφήγημα, όχι επιχειρήματα.
Το αποτέλεσμα είναι πως ακόμα και οι θεσμοί που θεωρούνται υπεράνω ρητορικής, όπως το Ανώτατο Δικαστήριο ή οι μυστικές υπηρεσίες, σύρονται μέσα στον μηχανισμό των πυροτεχνημάτων. Οταν η πολιτική μετατρέπεται σε σλόγκαν, αποδυναμώνεται η αλήθεια και, την ίδια στιγμή, απονεκρώνεται η ευθύνη.
Ο τραμπισμός εξάγεται
Η επιρροή του Τραμπ δεν σταματά στις ΗΠΑ. Το «τραμπικό ύφος» –η επιθετική, απλουστευτική και ατακαδόρικη πολιτική γλώσσα– έχει διαχυθεί σε ηγέτες με εντελώς διαφορετικά προφίλ: από τον Ζαΐρ Μπολσονάρο στη Βραζιλία, που αντέγραψε ευθέως τη θεματική και την ορολογία του Τραμπ, μέχρι τον Χαβιέρ Μιλέι στην Αργεντινή, ο οποίος αυτοπροσδιορίζεται ως «αντικομμουνιστής», «αντισυστημικός» και «επαναστάτης της αγοράς».
Στην Ουγγαρία, ο Βίκτορ Ορμπαν έχει επανειλημμένα εγκωμιάσει τον Τραμπ, ενώ η γλώσσα του συγκλίνει με το τραμπικό μοντέλο: λαϊκισμός, εθνικιστική υπεροψία, αντι-ελίτ επιθετικότητα.
Ακόμα και σε πιο θεσμικά περιβάλλοντα, όπως η Ευρωπαϊκή Ενωση, δεν λείπουν οι παραφωνίες που θυμίζουν το ύφος Τραμπ – από τον λόγο της Τζόρτζια Μελόνι έως τις δηλώσεις στελεχών της γαλλικής και γερμανικής Δεξιάς.
Οταν κυριαρχεί η κραυγή
Η γλώσσα δεν είναι ουδέτερη. Καθορίζει τα όρια αυτού που μπορεί να ειπωθεί, και άρα του τι μπορεί να συμβεί. Οταν ο πολιτικός διάλογος περιορίζεται σε ατάκες, δεν υπάρχει χώρος για σύνθετες ιδέες. Η πρόταση «καθαρός κομμουνιστής», επί παραδείγματι, ακυρώνει κάθε συζήτηση για τις ιδέες του Μαμντάνι. Το «ήρωας της απελευθέρωσης» καταργεί την κριτική στους δασμούς. Το «δεν χρειάζεται να πει “ευχαριστώ”» δημιουργεί έναν μονόλογο εξουσίας.
Σε μια δημοκρατία, η αντιπαράθεση προϋποθέτει κοινή γλώσσα· κοντολογίς, δυνατότητα συνεννόησης. Η τραμπική ιδιόλεκτος, αντίθετα, δημιουργεί παράλληλες πραγματικότητες: όσοι την αποδέχονται καταλαβαίνουν κώδικες· όσοι την απορρίπτουν μένουν εκτός συζήτησης. Ο δημόσιος διάλογος γίνεται διάλογος μεταξύ φυλών, όχι πολιτών.
Σε μια δημοκρατία, η αντιπαράθεση προϋποθέτει κοινή γλώσσα· κοντολογίς, δυνατότητα συνεννόησης. Τώρα, όμως, ο δημόσιος διάλογος γίνεται διάλογος μεταξύ φυλών, όχι πολιτών.
Ακόμα πιο κρίσιμο: τα μέσα ενημέρωσης, αγωνιώντας να μη μείνουν πίσω, συχνά υποτάσσονται στον ρυθμό της τραμπικής γλώσσας. Την αναπαράγουν αντί να την ερμηνεύουν. Το «πώς το είπε» αντικαθιστά το «τι σημαίνει αυτό που είπε».
Η επιρροή του Τραμπ στη γλώσσα της πολιτικής δεν είναι απλώς ζωντανή· είναι κυρίαρχη. Εχει κυριαρχήσει επί του ύφους της εξουσίας. Κι αυτό –σε μια δημοκρατία που βασίζεται στην επιχειρηματολογία, τη λογική και τη νηφάλια σύγκρουση– ίσως είναι το πιο επικίνδυνο.
Διότι, όταν η πολιτική σκέψη αντικαθίσταται από το επικοινωνιακό ένστικτο και η ατάκα υπερισχύει της ευθύνης, το επιτακτικό ερώτημα είναι, τελικά, αν μπορεί να απο-τραμποποιηθεί η δημόσια σφαίρα· αν, δηλαδή, θέλουμε ή δεν θέλουμε να ζούμε σε έναν δημόσιο λόγο όπου η συνείδηση δεν διαμορφώνεται με συνθήματα.
