Θα μπορούσε άλλος στη θέση της να είχε κάνει κάτι καλύτερο; Με αυτό το ρητορικό ερώτημα ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Μάιντς, Κάι Αρτσχάιμερ, αρχίζει τον δικό του απολογισμό για την κληρονομιά της Ανγκελα Μέρκελ. Ο Αρτσχάιμερ βρέθηκε στην Αθήνα, καλεσμένος του Ιδρύματος Φρίντριχ Εμπερτ και της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης για μια διάλεξη με θέμα «Οι γερμανικές εκλογές 2025: Τι μέλλει γενέσθαι σε Γερμανία και Ευρώπη;», και μίλησε στην «Κ» για το αποτύπωμα της καγκελαρίου στην ιστορία της χώρας, τον διχασμό μεταξύ δυτικής και ανατολικής Γερμανίας, και την τελευταία ευκαιρία της κυβέρνησης του Φρίντριχ Μερτς να αποτρέψει την άνοδο της Εναλλακτικής για τη Γερμανία (AfD) στην εξουσία.
– Ποια ευθύνη θεωρείτε ότι φέρει τελικά η Ανγκελα Μέρκελ για τη σημερινή κατάσταση της Γερμανίας; Εκ των υστέρων, της χρεώνονται όλα τα δεινά, από την άνοδο της άκρας Δεξιάς, την οικονομική στασιμότητα, την εξάρτηση από το ρωσικό αέριο μέχρι την εσπευσμένη αναστολή λειτουργίας των πυρηνικών εργοστασίων.
– Είναι η γνωστή επωδός ότι η Μέρκελ φταίει για όλα. Οχι, δεν συμφωνώ. Πρώτα απ’ όλα θα έλεγα ότι η άνοδος της AfD έχει να κάνει έμμεσα μόνο με την πολιτική της Μέρκελ, επειδή έσπρωξε τη συντηρητική παράταξη (CDU/CSU) προς το Κέντρο. Ισως άνοιξε ένα κενό στα δεξιά της. Ακροδεξιά κόμματα υπάρχουν σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες – και δεν φταίει η Μέρκελ… Στη Γερμανία άργησε εξάλλου πολύ να αναδυθεί αυτό το κόμμα. Θυμίζω ότι η AfD ιδρύθηκε μόλις το 2013. Το 2015-16 μετεξελίχθηκε σε ένα κανονικό ακροδεξιό κόμμα, οπότε θα έλεγα ότι έχει, αν μη τι άλλο, αμελητέα σχέση με τη Μέρκελ, αφού οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία της ανέκαθεν υπήρχαν.
Οσον αφορά τη διακοπή λειτουργίας των πυρηνικών σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας: η πυρηνική ενέργεια ήταν πάντα αντιδημοφιλής στη Γερμανία. Η Μέρκελ ήταν αρχικά υπέρ. Στη συνέχεια άλλαξε στάση μετά το ατύχημα στη Φουκουσίμα, επειδή μεταστράφηκε η κοινή γνώμη. Βοήθησε τότε να υλοποιηθεί ένα πάγιο αίτημα των Πρασίνων αλλά και των Σοσιαλδημοκρατών (SPD) να καταργηθεί σταδιακά η πυρηνική ενέργεια. Το θέμα αυτό παρουσιάστηκε ως πρόβλημα μόλις στην τελευταία προεκλογική εκστρατεία, κάτι που πιστεύω ότι είναι λάθος. Η πυρηνική ενέργεια είναι εξαιρετικά ακριβή, καθώς ένα μέρος του ουρανίου για τα γερμανικά πυρηνικά εργοστάσια προερχόταν από τη Ρωσία και η υπόλοιπη ποσότητα από άλλες χώρες. Η Ρωσία ήταν όμως σημαντικός προμηθευτής.
– Εννοείτε πως δεν θα άλλαζε κάτι στην ενεργειακή εξάρτηση από τη Ρωσία.
– Αντίθετα, η Μέρκελ συνέβαλε στην ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, που αντιπροσωπεύουν πλέον ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του ενεργειακού εφοδιασμού στη Γερμανία. Υλοποίησε αυτό που πραγματικά ήθελαν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού με τρόπο που δεν θεωρώ ιδιαίτερα προβληματικό. Η κατάσταση είναι διαφορετική όσον αφορά το ρωσικό φυσικό αέριο. Στην πραγματικότητα διεύρυνε χρονικά μια γερμανική πολιτική που χρονολογείται από τη δεκαετία του 1970. Οι πρώτες συμβάσεις προμηθειών μεταξύ της τότε Σοβιετικής Ενωσης και της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας υπεγράφησαν τη δεκαετία του 1970. Πρόκειται για τις περίφημες συμφωνίες φυσικού αερίου, στο πλαίσιο των οποίων ο χάλυβας για την κατασκευή των αγωγών προερχόταν από τη Γερμανία, με αντάλλαγμα το αέριο να επιστρέφει στη χώρα μας. Ακόμη και τότε οι ΗΠΑ προειδοποιούσαν ότι αυτό θα μπορούσε να έχει συνέπειες για την εθνική μας ασφάλεια. Δυστυχώς καμία γερμανική κυβέρνηση δεν ακολούθησε άλλη πολιτική. Η Μέρκελ επέμενε ακόμη και για τον Nord Stream, αλλά αυτή ήταν ουσιαστικά η γραμμή που ακολουθούσαν και τα δύο μεγάλα κόμματα από την προηγούμενη κυβέρνηση του Γκέρχαρντ Σρέντερ. Δεν ήταν δηλαδή δική της η αρχική ιδέα, ήταν περισσότερο μια συνέχεια αυτού που ήδη γινόταν. Θυμίστε μου, για ποιο άλλο πράγμα φταίει η Μέρκελ;
– Την οικονομική στασιμότητα;
– Και σε αυτό το σημείο θα έλεγα ότι η πολιτική της συνάδει με όσα έκαναν ούτως ή άλλως οι μεγάλοι συνασπισμοί στη χώρα. Ο εκσυγχρονισμός της χώρας δεν προχώρησε πραγματικά επί των ημερών της, με σημαντικότερο πρόβλημα την καθυστερημένη ψηφιοποίηση. Αυτό αποτελεί μείζον πρόβλημα για τη γερμανική οικονομία, αλλά και για την κοινωνία στο σύνολό της, εξαιτίας αυτής της εμμονής στην αυτοκινητοβιομηχανία, με αποτέλεσμα να μην επιτευχθεί εγκαίρως η μετάβαση στην τεχνολογία των ηλεκτρικών οχημάτων.
– Η πολιτική της έναντι της Ελλάδας;
– Λοιπόν, δεν είμαι οικονομολόγος. Γι’ αυτό πρέπει να είμαι λίγο προσεκτικός. Πιστεύω όμως ότι δεν ήταν ικανοποιητική. Από την άλλη πλευρά, ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσε να κάνει στο πλαίσιο των Χριστιανοδημοκρατών (CDU). Υιοθέτησε συχνά μια σχετικά φιλελεύθερη στάση για τα δεδομένα της συντηρητικής παράταξης και μια χαλαρή προσέγγιση στα δημόσια οικονομικά σε σύγκριση με πολλούς άλλους πολιτικούς. Οι αποφάσεις που έλαβε τότε, ακόμη κι αν ήταν κοντόφθαλμες και ωφέλησαν τις τράπεζες αντί για τους πολίτες, παρότι ήταν πολύ δύσκολες για την Ελλάδα και τα άλλα κράτη της Ε.Ε., ήταν ίσως το καλύτερο που μπορούσε να επιτευχθεί με το CDU να κυριαρχεί στο Κοινοβούλιο. Υπήρχε εξάλλου ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, ο οποίος ήταν ο ισχυρός άνδρας ως υπουργός Οικονομικών, με πολύ βαθιές ρίζες στην κοινοβουλευτική ομάδα της CDU/CSU. Η Μέρκελ τον εμπιστευόταν. Θεωρώ ότι αυτό ήταν το μέγιστο που μπορούσε να κάνει, τα προγράμματα βοήθειας που δρομολόγησε, με όλα τα προβλήματα που τα συνόδευαν. Οσα έχουν επανειλημμένως συζητηθεί περί ευρωομολόγων, ήταν αδύνατο να εφαρμοστούν. Το γερμανικό CDU δεν θα συμφωνούσε ποτέ σε μια τέτοια προοπτική. Η καγκελάριος θα έπεφτε.
Εμμεση ευθύνη – Θα έλεγα ότι η άνοδος της AfD έχει να κάνει έμμεσα μόνο με την πολιτική της Μέρκελ, επειδή έσπρωξε τη συντηρητική παράταξη (CDU/CSU) προς το Κέντρο. Ισως άνοιξε ένα κενό στα δεξιά της, λέει ο Κάι Αρτσχάιμερ.
– Πιστεύετε ότι η Μέρκελ έχει κάνει επαρκή αυτοκριτική;
– Συζητήθηκε πολύ αυτό το θέμα στη Γερμανία. Πιστεύω πως έχει ήσυχη τη συνείδησή της, δεν θεωρεί ότι υπάρχει λόγος να κάνει αυτοκριτική. Ούτε εγώ θεωρώ λάθος όλα όσα έκανε αυτά τα 16 χρόνια. Δεν ξέρω όμως πόσο επιεικής είναι η άποψή της για τον εαυτό της. Ισως θα μπορούσε πράγματι να είχε ρίξει μια πιο κριτική ματιά σε όσα δεν έγιναν. Μάθαμε εκ των υστέρων ότι είχε αναθέσει έναν απίστευτα μεγάλο αριθμό δημοσκοπήσεων, όχι για να αποτιμήσει τη δική της δημοτικότητα όσο για να μάθει τι ήθελε ο πληθυσμός. Προσανατολίσθηκε δηλαδή πολύ έντονα σε όσα ήταν δημοφιλή και θα διατηρούσαν την ίδια και το κόμμα της στην εξουσία.
– Πάμε στη σημερινή κυβέρνηση και στην AfD που είναι στην αξιωματική αντιπολίτευση. Πιστεύετε πραγματικά ότι αυτή είναι η τελευταία ευκαιρία των δημοκρατικών κομμάτων να αποτρέψουν την άνοδο της Ακροδεξιάς στην εξουσία;
– Αυτή είναι η ερώτηση του ενός εκατομμυρίου. Τι εννοούμε όταν λέμε «τελευταία ευκαιρία»; Αποκλείεται στο άμεσο μέλλον να κερδίσει η AfD την απόλυτη πλειοψηφία και να αναλάβει την ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Δεν το έχουμε δει αυτό σε καμία ευρωπαϊκή χώρα, ούτε καν στην Αυστρία, όπου όλα ξεκίνησαν πολύ νωρίτερα και όπου το FPÖ είναι τώρα στο 30%. Το ερώτημα είναι κατά πόσο θα διατηρηθεί η υγειονομική ζώνη (cordon sanitaire) από τα κόμματα του συνταγματικού τόξου ή αν θα κληθεί να συνεργαστεί μαζί της το CDU, ίσως και ως μικρότερος εταίρος σε μια κυβέρνηση. Πιο πιθανό θεωρώ να πλησιάσει η AfD την απόλυτη πλειοψηφία στις εκλογές των κρατιδίων στην ανατολική Γερμανία.
– Και πόσο πιθανή θεωρείτε την απαγόρευση της AfD;
– Και αυτό είναι επίσης ένα δύσκολο ερώτημα. Το πρώτο βήμα θα πρέπει να είναι η υποβολή αίτησης απαγόρευσης. Η Κάτω και η Ανω Βουλή θα μπορούσαν να το κάνουν αυτό ή η ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Η συντηρητική παράταξη (CDU/CSU) διστάζει προς το παρόν και υιοθετεί τη στρατηγική «βλέποντας και κάνοντας». Η Αρχή προστασίας του συντάγματος ήταν σαφής στην έκθεσή της: πρόκειται για μια «εξακριβωμένα ακροδεξιά οργάνωση». Πιστεύω ότι οι πιθανότητες απαγόρευσης δεν είναι καθόλου άσχημες, αν υπάρξει δικαστική προσφυγή.
– Αναφερθήκατε στα ανατολικογερμανικά κρατίδια. Γιατί η AfD είναι τόσο ισχυρή στην Ανατολική Γερμανία;
– Η απλούστερη εξήγηση είναι πως υπάρχουν λιγότεροι κομματικοί δεσμοί στην Ανατολική Γερμανία. Το δυτικογερμανικό κομματικό σύστημα ήρθε στην Ανατολική Γερμανία μόλις το 1990 και ποτέ δεν ρίζωσε τόσο γερά εκεί. Γι’ αυτό είχαμε ένα πολύ ισχυρό αριστερό κόμμα στην αρχή. Η προσέλευση των ψηφοφόρων στις κάλπες είναι συνήθως χαμηλότερη και το ποσοστό των ψηφοφόρων που αλλάζουν εύκολα κόμμα υψηλότερο. Η εκλογική συμπεριφορά είναι δηλαδή πιο ευέλικτη. Ενας δεύτερος σημαντικός λόγος είναι ότι η κοινωνία των πολιτών, δηλαδή οι εκκλησίες, τα συνδικάτα αλλά και οι σύλλογοι, ήταν πολύ πιο αδύναμη στην Ανατολική Γερμανία απ’ ό,τι στη Δύση για μεγάλο χρονικό διάστημα. Με άλλα λόγια ήταν δύσκολο να οργανωθεί μια αντίδραση στις ακροδεξιές τάσεις. Παράλληλα, πολλοί Ανατολικογερμανοί δεύτερης γενιάς εξακολουθούν να είναι εν μέρει τραυματισμένοι από την επανένωση. Υπήρξε αρχικά μεγάλος ενθουσιασμός και στη συνέχεια το μεγάλο οικονομικό σοκ του 1992-93 με μαζική ανεργία. Πολλές υποδομές εξαφανίστηκαν, όπως οι παιδικοί σταθμοί που διαλύθηκαν, τα σχολεία που συγχωνεύθηκαν κ.λπ. Η κατάρρευση της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας (ΛΔΓ) άφησε τα σημάδια της, κάνοντας πολλούς ανθρώπους να μην εμπιστεύονται το κράτος. Σε αυτή τη συγκυρία οι μετανάστες είναι ένας βολικός αποδιοπομπαίος τράγος: «Aυτοί λαμβάνουν τόσο μεγάλη βοήθεια και εμείς εξακολουθούμε να τα πηγαίνουμε τόσο άσχημα 30 ή 35 χρόνια μετά την επανένωση».
– Δεν είναι περίεργο ότι αυτό συμβαίνει σε κρατίδια της χώρας όπου οι αριθμοί των μεταναστών είναι μικρότεροι;
– Οχι, γιατί υπάρχει το πρόβλημα της περιορισμένης επαφής με μετανάστες. Στη Δυτική Γερμανία η μετανάστευση ξεκίνησε τη δεκαετία του 1950 και κυρίως τη δεκαετία του 1960. Παρά τα προβλήματα, τις εντάσεις και την ξενοφοβία, οι Δυτικογερμανοί έχουν συνηθίσει το γεγονός ότι υπάρχει μετανάστευση εδώ και δύο γενιές. Εχουν εξοικειωθεί με την ιδέα ότι υπάρχουν άνθρωποι που έχουν διαφορετικό επώνυμο, διαφορετική θρησκεία και εμφάνιση. Δείτε πώς κατανέμονται τα επώνυμα τουρκικής καταγωγής: στην πρώην Ανατολική Γερμανία είναι ανύπαρκτα. Η μετανάστευση ήταν πολύ περιορισμένη κατά την περίοδο της ΛΔΓ. Οι μετανάστες ήταν κυρίως Ρώσοι από τη μια πλευρά, οι οποίοι βρίσκονταν στους στρατώνες, και οι μετανάστες εργασίας από το Βιετνάμ και την Κούβα από την άλλη, οι οποίοι ζούσαν σε ξενώνες και ήταν διαχωρισμένοι από τον γερμανικό πληθυσμό. Μετά το 1990 πολύ λίγοι άνθρωποι με μεταναστευτικό υπόβαθρο μετακόμισαν στην Ανατολή, ίσως και από φόβο για τη γιγάντωση της Ακροδεξιάς σε αυτές τις περιοχές. Αλλος ένας λόγος ήταν η υψηλή ανεργία στο ανατολικό κομμάτι. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ένας Ανατολικογερμανός να έχει ελάχιστη επαφή με ανθρώπους με μεταναστευτική καταγωγή, αναπαράγοντας προκαταλήψεις που ίσως θα ξεπερνιούνταν αν υπήρχαν τέτοιου είδους σχέσεις.
