Η αξιοκρατία δεν προάγει την ισότητα ακριβώς επειδή δουλεύει. Την αιρετική αυτή άποψη παραθέτει στην «Κ» ο Ντάνιελ Μάρκοβιτς, καθηγητής της έδρας Guido Calabresi στη Νομική Σχολή του Yale, τονίζοντας ότι τα παιδιά των εύπορων γονέων επιτυγχάνουν αποδεδειγμένα υψηλότερες επιδόσεις από τα παιδιά της μεσαίας τάξης, λόγω της άνισης πρόσβασης στην εκπαίδευση. Συγγραφέας του βιβλίου «The Meritocracy Trap», ο Μάρκοβιτς εξηγεί πώς γίνεται στις σύγχρονες οικονομίες να αυξάνεται η ανισότητα και συγχρόνως να μειώνεται η φτώχεια. Σε μια απόπειρα να αναλύσει τον θυμό που υποβόσκει στις ΗΠΑ, παρά τις θετικές επιδόσεις της οικονομίας, συμπυκνώνει το μήνυμα μέσα σε λίγες λέξεις: «Οχι μόνο δεν πέτυχες όπως ο διπλανός σου, η ευθύνη είναι δική σου». Τελικά, είναι ακόμη ζωντανό το αμερικανικό όνειρο;
– Eχετε εκφράσει επιφυλάξεις κατά πόσον το σύστημα της αξιοκρατίας στις δυτικές δημοκρατίες λειτουργεί πράγματι ως τέτοιο. Αμφισβητείτε την αποτελεσματικότητα της λειτουργίας του ανταγωνισμού; Ποιο είναι το σκεπτικό σας;
– Ο προβληματισμός είναι ότι οι άνθρωποι δεν προχωρούν με βάση τα επιτεύγματά τους. Εξακολουθούν να έχουν προβάδισμα με βάση την κατάσταση των γονέων τους, την τάξη τους, τη φυλή και το φύλο τους. Μπορεί να είναι πιο αδύναμες από πριν, όμως οι παλιές μη αξιοκρατικές μορφές κατανομής των προνομίων εξακολουθούν να υπάρχουν σε κάθε χώρα του κόσμου. Αλλά το μεγαλύτερο πρόβλημα με την αξιοκρατία σήμερα είναι ότι παράγει αδικίες και διάφορα είδη αναποτελεσματικότητας ακόμη και όταν λειτουργεί. Αυτό που συνέβη στα προηγμένα συστήματα αξιοκρατίας, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες και στο Ηνωμένο Βασίλειο –συμβαίνει και στην Ευρώπη και στην Ασία όλο και περισσότερο– είναι ότι οι πλούσιοι και επιτυχημένοι γονείς ξοδεύουν πολύ περισσότερα για την εκπαίδευση των παιδιών τους από ό,τι οποιοσδήποτε άλλος στην κοινωνία μπορεί να αντέξει οικονομικά. Και επειδή η εκπαίδευση πραγματικά λειτουργεί, αυτό σημαίνει ότι τα παιδιά των πλουσιότερων και πιο μορφωμένων γονέων είναι οι άνθρωποι με τα υψηλότερες επιδόσεις. Οχι επειδή είναι πιο σκληρά εργαζόμενοι, πιο ενάρετοι ή πιο ταλαντούχοι από τη φύση τους. Αλλά επειδή είναι καλύτερα εκπαιδευμένοι. Στις ΗΠΑ, το χάσμα μεταξύ της μέσης βαθμολογίας SAT –εθνικό τεστ σχολικής επίδοσης– ενός παιδιού με γονείς στο κορυφαίο 5% της κατανομής εισοδήματος και ενός παιδιού με γονείς ακριβώς στη μέση της κατανομής εισοδήματος, είναι περίπου 250 μονάδες. Το χάσμα μεταξύ της μέσης βαθμολογίας SAT ενός παιδιού με γονείς ακριβώς στη μέση της κατανομής του εισοδήματος και ενός παιδιού με γονείς κάτω από το όριο της φτώχειας είναι μόνο 125 μονάδες. Τα παιδιά των πλουσιότερων γονέων έχουν πάρα πολύ μεγαλύτερη επιτυχία από τα παιδιά της μεσαίας τάξης. Στην πραγματικότητα, το χάσμα μεταξύ των πλουσίων και της μεσαίας τάξης είναι δύο φορές μεγαλύτερο από το χάσμα μεταξύ της μεσαίας τάξης και των φτωχών. Εδώ λοιπόν η αξιοκρατία υπονομεύει την ισότητα, ακριβώς επειδή λειτουργεί.
– Πάντως έχουμε σίγουρα λιγότερους φτωχούς απ’ ό,τι στο παρελθόν, σωστά;
– Ακριβώς λόγω της οικονομικής ανάπτυξης, επειδή ολόκληρη η κοινωνία είναι πλουσιότερη, υπάρχουν λιγότεροι φτωχοί άνθρωποι. Το 1800, το 80%-90% των ανθρώπων ζούσε με λιγότερα από 2 δολάρια την ημέρα. Ολοι ήταν φτωχοί. Σήμερα, κανείς δεν ζει με λιγότερα από 2 δολάρια την ημέρα. Κυριολεκτικά κανείς. Υπ’ αυτήν την έννοια, δεν υπάρχει κανείς που να βρίσκεται σε βαθιά φτώχεια, για παράδειγμα, στη Γερμανία. Και αυτό είναι εντελώς ανεξάρτητο από οποιεσδήποτε παροχές. Είναι ακριβώς επειδή ολόκληρη η πίτα έχει γίνει πιο μεγάλη. Αλλά η ανισότητα είναι κάτι διαφορετικό. Αυτό που συνέβη στις πιο εύπορες χώρες είναι ότι συρρικνώθηκε το χάσμα μεταξύ της μεσαίας τάξης και των φτωχών, διότι υπάρχουν όλο και λιγότεροι φτωχοί. Ταυτόχρονα όμως μεγάλωσε το χάσμα μεταξύ της μεσαίας τάξης και των πλουσίων. Στην πράξη, έχεις όλο και μεγαλύτερη ανισότητα υψηλού επιπέδου και όλο και μικρότερη ανισότητα χαμηλού επιπέδου λόγω της σαφώς χαμηλότερης φτώχειας. Το αποτέλεσμα είναι ότι η ανισότητα αυξάνεται και η φτώχεια μειώνεται.
– Είναι οι συνθήκες που περιγράφετε αυτές οι οποίες οδήγησαν στην πολιτική κυριαρχία του Ντόναλντ Τραμπ;
– Είναι σύνθετο. Πολλά πράγματα οδήγησαν στον τραμπισμό και γενικότερα στον αυταρχικό δεξιό λαϊκισμό σε πολλές εύπορες χώρες. Και νομίζω ότι είναι λάθος να παραμελούμε τον ρόλο που έχουν παίξει ορισμένες παλαιού τύπου μορφές ρατσισμού και εθνικισμού, όπως η αντιπάθεια απέναντι στους μετανάστες. Ενα άλλο πράγμα που συνέβη συνδέεται πράγματι με την αξιοκρατική ανισότητα που συζητήσαμε μόλις. Οταν το χάσμα από τους πιο εύπορους μεγαλώνει όλο και περισσότερο γεννάει πάντα δυσαρέσκεια για το σύστημα της μεσαίας τάξης. Το γεγονός αυτό προσφέρει ένα πολύ γόνιμο έδαφος για να το εκμεταλλευτούν οι λαϊκιστές. Στο μεταξύ, όσοι στερούνται ευκαιριών υπόκεινται και σε μια ηθική προσβολή, πέρα από την οικονομική τους βλάβη. Μένουν έτσι ηθικά γυμνοί, όταν έρχεσαι και τους λες: «Οχι μόνο δεν πέτυχες όπως ο διπλανός σου, η ευθύνη είναι και δική σου. Αν ήσουν λίγο πιο έξυπνος, λίγο πιο σκληρά εργαζόμενος ή λίγο πιο ενάρετος, θα είχες προχωρήσει μπροστά». Αυτό το είδος ηθικής επίθεσης σε ανθρώπους που έχουν αποκλειστεί γεννάει μέσα τους θυμό και αγανάκτηση. Την ίδια ώρα, έρχεσαι και λες στους πλούσιους ότι αξίζουν να είναι μπροστά από τους άλλους, και αυτό γεννάει αυταρέσκεια. Εχεις έτσι από τη μία πλευρά μια εύπορη τάξη που νιώθει ότι δικαιούται τα προνόμια που έχει αποκτήσει και δεν είναι υπόλογη στην υπόλοιπη κοινωνία. Και από την άλλη πλευρά μια αποκλεισμένη τάξη που είναι θυμωμένη και αγανακτισμένη. Ο συνδυασμός αυτός αφήνει εκτεθειμένους τους θεσμούς και το κατεστημένο. Αυτό είναι που βλέπει κάποιος σαν τον Τραμπ και σπεύδει να το εκμεταλλευτεί.
Το νέο χάσμα Στις πιο εύπορες χώρες συρρικνώθηκε το χάσμα μεταξύ της μεσαίας τάξης και των φτωχών, διότι υπάρχουν όλο και λιγότεροι φτωχοί. Ταυτόχρονα όμως μεγάλωσε το χάσμα μεταξύ της μεσαίας τάξης και των πλουσίων.
– Από τη μία πλευρά, φοροελαφρύνσεις στα υψηλά εισοδήματα. Από την άλλη, δασμοί με την υπόσχεση ενίσχυσης των θέσεων εργασίας. Πώς θα επιδράσουν οι πολιτικές Τραμπ στην κοινωνική συνοχή των ΗΠΑ;
– Ποιος ξέρει στ’ αλήθεια ποιες θα είναι οι πολιτικές που θα δούμε τελικά; Οι φοροελαφρύνσεις στα υψηλά εισοδήματα μπορούν να βελτιώσουν τις προοπτικές απασχόλησης για τη μεσαία τάξη. Ομως οι δασμοί, όταν δεν είναι στοχευμένοι και καλά σχεδιασμένοι, αυξάνουν τις τιμές και οδηγούν σε ύφεση. Για την ώρα, βιώνουμε απλώς την αβεβαιότητα.
– Μπορεί η αυτοματοποίηση να δουλέψει υπέρ του ανειδίκευτου εργάτη;
– Ιστορικά υπάρχει μια εύκολη απάντηση σε αυτό και είναι «ναι». Η πρώτη βιομηχανική επανάσταση, για παράδειγμα, ευνόησε τις ανειδίκευτες θέσεις εργασίας. Από τότε, έχουν υπάρξει φάσεις κατά τις οποίες η καινοτομία ευνόησε αντιθέτως την ειδικευμένη εργασία έναντι της ανειδίκευτης εργασίας. Αλλά δεν υπάρχει τίποτα στη φύση της καινοτομίας που να απαιτεί το ένα ή το άλλο. Δεν υπάρχει κανένας λόγος για τον οποίο στο μέλλον οι νέες καινοτομίες δεν θα μπορούσαν για άλλη μια φορά να ευνοήσουν τους σχετικά λιγότερο ειδικευμένους εργάτες.
– Ορισμένοι ελπίζουν ότι η αναστάτωση που βιώνει σήμερα το διεθνές σύστημα γεννάει και ευκαιρίες για ανακατατάξεις που θα διορθώσουν τις αδυναμίες του. Μπορεί, για παράδειγμα, το φαινόμενο Τραμπ να αφήσει κάτι καλό πίσω του;
– Ξέρετε, η Χάνα Αρεντ είπε κάποτε: Πράγματι, δεν μπορείς να φτιάξεις ομελέτα χωρίς να σπάσεις κανένα αυγό, αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι μπορεί να σπάσεις πολλά αυγά χωρίς να φτιάξεις ομελέτα. Και φοβάμαι ότι βρισκόμαστε στη δεύτερη πλευρά αυτής της παρατήρησης.
– Στο τέλος της ημέρας, είναι ακόμη ζωντανό το αμερικανικό όνειρο;
– Εξαρτάται από το αν το εννοούμε φανταστικά ή εμπειρικά. Αν κοιτάξουμε τη σχετική κοινωνική κινητικότητα, δηλαδή τις πιθανότητες κάποιος γεννημένος στο χαμηλότερο πέμπτο της κοινωνικοοικονομικής κλίμακας να φτάσει στο πρώτο πέμπτο, είναι σημαντικά χαμηλότερη στις ΗΠΑ από ό,τι σε οποιαδήποτε από τις χώρες της βόρειας Ευρώπης. Αρα, από αυτή την άποψη, το αμερικανικό όνειρο δεν είναι ακόμη ζωντανό. Αν κοιτάξουμε ωστόσο την αισιοδοξία, τον δυναμισμό και την ενέργεια της επιχειρηματικότητας και της αυτοδυναμίας της αμερικανικής κοινωνίας, καθώς και την προθυμία της να αναλάβει ρίσκα, όπως και τον τρόπο με τον οποίο δημιουργεί καινοτομίες και επιχειρήσεις που αλλάζουν τον κόσμο, τότε το αμερικανικό όνειρο φαίνεται να είναι ακόμη ζωντανό στις ΗΠΑ. Ξέρετε, μία από τις μεγάλες ειρωνείες της ριζικά επιθετικής αναδιοργάνωσης της αμερικανικής οικονομίας από τον Τραμπ είναι ότι αυτό το είδος της λαϊκιστικής επίθεσης στους θεσμούς και στην οικονομική τάξη συνήθως το συναντάς σε μια κοινωνία που έχει καταρρεύσει. Στην πραγματικότητα όμως, πριν αναλάβει τα προεδρικά καθήκοντα ο Τραμπ, η αμερικανική οικονομία βρισκόταν στο μέσον μιας άνθησης και σίγουρα είχε καλύτερες επιδόσεις από άλλες χώρες. Ο πληθωρισμός ήταν υψηλός και επιβλαβής για τους ανθρώπους, αλλά οι πραγματικοί μισθοί αυξάνονταν. Κι όμως, ένα μεγάλο μέρος της χώρας δεν ένιωθε έτσι. Και αυτό ανάγεται, νομίζω, σε αυτό που μόλις συζητήσαμε για τη φύση της ανισότητας. Νομίζω ότι ένα μεγάλο μέρος της χώρας δεν ένιωθε έτσι γιατί η αυξανόμενη ανισότητα, και ιδιαίτερα η ανισότητα με τον ισχυρισμό ότι ήταν δικαιολογημένη, προκάλεσε συναισθήματα αποκλεισμού σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού. Τα έκανε να θυμώσουν και να συμπεριφέρονται με τον τρόπο που συμπεριφέρονται οι θυμωμένοι πληθυσμοί.
______________________________________________________________________
Κεντρική φωτό: Ο Ντάνιελ Μάρκοβιτς θεωρεί μάλλον αδύνατο να αφήσει κάτι καλό πίσω της η αναστάτωση που προκαλεί διεθνώς το φαινόμενο Τραμπ. «Η Χάνα Αρεντ είπε κάποτε: “Δεν μπορείς να φτιάξεις ομελέτα χωρίς να σπάσεις κανένα αυγό, αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι μπορεί να σπάσεις πολλά αυγά χωρίς να φτιάξεις ομελέτα”. Φοβάμαι ότι βρισκόμαστε στη δεύτερη πλευρά αυτής της παρατήρησης», αναφέρει ο καθηγητής της Νομικής Σχολής του Yale. [Monica Jorge/The New York Times]
