Αμερικανίδα φιλόσοφος και πανεπιστημιακή καθηγήτρια, από τους κορυφαίους στοχαστές στον τομέα της θεωρίας των φύλων. Με το έργο της, η Τζούντιθ Μπάτλερ επεξεργάζεται τα πεδία του φεμινισμού, της queer θεωρίας, της πολιτικής φιλοσοφίας και ηθικής. Ομως, για τις Ηνωμένες Πολιτείες του Τραμπ, για τη Ρωσία του Πούτιν, για «κάθε καθεστώς που αντιστρατεύεται τη συμπεριληπτική οργάνωση της κοινωνίας» όπως λέει η ίδια, η Μπάτλερ είναι δαίμονας που απειλεί την παραδοσιακή έννοια της οικογένειας. Είναι μια μάγισσα που διαφθείρει τα παιδιά μας, γι’ αυτό το ομοίωμά της πρέπει να καεί συμβολικά, όπως συνέβη στο Σάο Πάολο το 2017 έξω από το κτίριο όπου έδινε διάλεξη για τη δημοκρατία.
Ενδεχομένως τίποτε από τα παραπάνω δεν θα είχε συμβεί, αν το κριτικό βλέμμα της φιλοσόφου στα έργα των Ντε Μποβουάρ, Κρίστεβα, Φρόυντ, Λακάν, και κυρίως του Φουκό, είχε παραμείνει θέμα συζήτησης στους ακαδημαϊκούς κύκλους. Αντιθέτως, πολύ γρήγορα εκδηλώθηκε παγκόσμιο ενδιαφέρον για τις ιδέες της, όπως εκφράστηκαν στο βιβλίο «Αναταραχή φύλου» (1999), ιδέες που αποσυνδέουν τον καθορισμό του φύλου από τη βιολογία. Το ανθρώπινο φύλο κατασκευάζεται κοινωνικά, λέει η ίδια, εκφράζοντας συμπεριφορές που μαθαίνονται στο πλαίσιο της εκάστοτε κουλτούρας.
Σε διαφορετικές γλώσσες ανά τον κόσμο, το «Gender Trouble. Feminism and the Subversion of Identity» πούλησε περισσότερα από 100.000 αντίτυπα, αποτελεί καταστατικό κείμενο της queer θεωρίας και οι ιδέες του έχουν μεγάλη απήχηση στη νεότερη γενιά. Οσο για την Μπάτλερ, πριν κλείσει τα 70 της χρόνια αναγνωρίζεται διεθνώς ως ακρογωνιαίος λίθος στη meta συζήτηση για το φύλο, συμμετέχοντας παράλληλα σε ακτιβιστικές οργανώσεις υπέρ της ακαδημαϊκής ελευθερίας του λόγου, των δικαιωμάτων των μεταναστών και της ειρήνης μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστίνης.
Στην Ελλάδα η έκδοση «Αναταραχή φύλου. Ο φεμινισμός και η ανατροπή της ταυτότητας» κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια (μτφ: Γιώργος Καράμπελας), ενώ το νεότερο πολυαναμενόμενο βιβλίο της με τίτλο «Ποιος φοβάται το φύλο;» πρόσφατα τοποθετήθηκε και στα ράφια των ελληνικών βιβλιοπωλείων. Οπως διευκρινίζει το βιογραφικό σημείωμα του εκδοτικού οίκου Αλεξάνδρεια, «το Τζούντιθ Μπάτλερ αυτοπροσδιορίζεται ως non-binary (μη δυαδικό) άτομο και χρησιμοποιεί για τον εαυτό του τις αντωνυμίες “they/them”, η ελληνική μετάφραση των οποίων έχει καθιερωθεί ως “το/του”».
Καταχρηστικά, αλλά χωρίς ιδεολογικές συνδηλώσεις, η «Κ» στη συγκεκριμένη αποκλειστική συνέντευξη χρησιμοποιεί το θηλυκό γένος επιθέτων και αντωνυμιών όταν αναφέρεται στη φιλόσοφο. Η ίδια η Μπάτλερ αντιμετώπισε το λεκτικό «ατόπημα» να ονομαστεί «γυναίκα» με χιούμορ, κατανοώντας ίσως ότι σχετίζεται με τη δυσκολία της γραμματικής προσαρμογής στα ελληνικά, μια γλώσσα έντονα έμφυλη στην οποία το ουδέτερο γένος δεν χρησιμοποιείται –τουλάχιστον όχι ευρέως– για πρόσωπα. Προφανώς, η χρήση του γένους δεν σημαίνει αμφισβήτηση του δικαιώματος του αυτοπροσδιορισμού.
– Γράψατε το βιβλίο «Ποιος φοβάται το φύλο;», αφού είχατε ήδη γίνει στόχος επιθέσεων ανά τον κόσμο. Είναι μια απάντηση στους πολεμίους της διαφορετικότητας;
– Με το βιβλίο επιδιώκω να δώσω έναν απολογισμό του δεξιού κινήματος ενάντια σε αυτό που οι ίδιοι αποκαλούν «ιδεολογία του φύλου». Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα, ο όρος επινοήθηκε για να τεθεί στην υπηρεσία ενός μηχανισμού κατήχησης ή και ολοκληρωτισμού. Οι συνέπειες αυτού του δεξιού κινήματος ήταν τεράστιες για συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες (φεμινίστριες, queer, τρανς, ιντερσέξ και μη δυαδικά άτομα), μια νομική επίθεση στα δικαιώματά τους που κλιμακώνεται. Στις ΗΠΑ, το φύλο δέχεται επίθεση από ένα προεδρικό διάταγμα που επιμένει ότι η εκπαίδευση, η υγειονομική περίθαλψη και το νομικό καθεστώς πρέπει να περιορίζονται σε μια υποτιθέμενη βιολογική διάκριση των φύλων – είναι άνδρας ή γυναίκα. Αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε: ποια στρατηγική περιορισμού επιδιώκουν να επιτύχουν τέτοιες πολιτικές; Πιστεύουν ότι μπορούν να καταστρέψουν κοινωνικά κινήματα που έχουν αυξηθεί σε αριθμό και δύναμη μέσω μιας αυταρχικής επιταγής; Αν ναι, κάνουν λάθος.
– Με ποιους τρόπους η εβραϊκή οικογενειακή κληρονομιά και η προσωπική σας ζωή έχουν επηρεάσει την προσέγγισή σας στο φύλο και την ταυτότητα;
– Είναι πάντα δύσκολο να κάνει κανείς έναν απολογισμό του εαυτού του με αυτόν τον τρόπο. Είμαι βέβαιη ότι η εβραϊκή μου καταγωγή και η ιστορία της γενοκτονίας που υπέστη η οικογένεια της μητέρας μου με κάνουν ιδιαίτερα επικριτική απέναντι στην κρατική βία. Η εβραϊκή ιστορία της Ταλμουδικής αμφισβήτησης, που περιελάμβανε ανάλυση κειμένου και τεκμηριωμένη συζήτηση, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην άποψή μου για τη σκέψη και τη διδασκαλία. Πιθανότατα, το να κάνω «coming out» (σ.σ. δημόσια δήλωση σεξουαλικού προσανατολισμού ή ταυτότητας φύλου) στην ηλικία των 14 ετών μού έδωσε επίσης να καταλάβω πόσο ισχυρό και επιζήμιο μπορεί να γίνει το να σε ανακρίνουν και να σε ορίζουν δυνάμεις εκτός ελέγχου. Ημουν πολύ νέα όταν γίνονταν οι διαδηλώσεις ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ και θυμάμαι έντονα όταν οι διαδηλωτές φοιτητές πυροβολήθηκαν από αστυνομικούς. Ημουν τρομοκρατημένη και ήθελα μια επανάσταση, αλλά όταν με ρώτησαν τότε δεν ήξερα τι θα μπορούσε να είναι αυτή η επανάσταση.
Θα βλάψει τις ζωές μας. Οι απόψεις μου είναι απολύτως αντίθετες με τις απόψεις του Τραμπ για το φύλο. Αλλά οι προσπάθειές του για λογοκρισία, μόνο θα εντείνουν τα κοινωνικά μας κινήματα και, στο τέλος, θα πέσει από την εξουσία, αλλά όχι πριν καταφέρει να βλάψει τις ζωές μας.
– Ως συγγραφέας, καθηγήτρια πανεπιστημίου και γυναίκα που έχει ήδη δαιμονοποιηθεί για τις ιδέες της, πώς αισθάνεστε στη χώρα των οπαδών του Ντόναλντ Τραμπ;
– Χαίρομαι που με αποκαλείτε «γυναίκα» – δεν ήμουν ποτέ σίγουρη ότι ανήκω σε αυτή την κατηγορία. Οι απόψεις μου είναι απολύτως αντίθετες με τις απόψεις του Τραμπ για το φύλο. Αλλά οι προσπάθειές του για λογοκρισία μόνο θα εντείνουν τα κοινωνικά μας κινήματα και, στο τέλος, θα πέσει από την εξουσία, αλλά όχι πριν καταφέρει να βλάψει τις ζωές μας. Επιδιώκει να περιορίσει το φύλο σε αυτό που αποκαλεί «βιολογικό φύλο», αλλά δεν έχει πραγματική γνώση των βιολογικών επιστημών και του τι έχουν να πουν για τα μεσοφυλικά άτομα. Ούτε ξέρει πως η ενδοκρινολογία και η γενετική δεν μπορούν να χαράξουν μια σταθερή γραμμή μεταξύ αυτών που έχουν οριστεί αρσενικά ή θηλυκά άτομα κατά τη γέννηση. Το έργο μου επιβεβαιώνει την ανθρώπινη πολυπλοκότητα, την πολυπλοκότητα του φύλου και της σεξουαλικότητας και επιβεβαιώνει τις συλλογικές ελευθερίες, που από μόνες τους έχουν τη δύναμη να φέρουν ένα δίκαιο και ισότιμο μέλλον.
– Συντηρητικές κοινότητες υποστηρίζουν ότι η τραμπική «πολιτιστική αντίδραση» θα «διορθώσει» τις υπερβολές της woke κουλτούρας. Τι λέτε γι’ αυτό;
– Δεν βλέπουμε απλώς μια «πολιτιστική αντίδραση», αλλά μια προσπάθεια εξάλειψης των βασικών ανθρωπίνων και συνταγματικών δικαιωμάτων για τα οποία πολλοί άνθρωποι αγωνίζονται εδώ και πολύ καιρό. Η κυβέρνηση Τραμπ υπόσχεται την αποκατάσταση μιας πρώην κοινωνικής τάξης, πράγμα που σημαίνει ότι δεν πρόκειται για «διορθωτική» ταλάντευση του εκκρεμούς. Καθόλου. Είναι μια προσπάθεια να διαγραφούν προοδευτικά, νομικά και πολιτικά κέρδη και να επανέλθουμε στην εποχή που τόσο η λευκή υπεροχή όσο και η ετεροκανονικότητα ήταν αδιαμφισβήτητες. Η απαγόρευση των βιβλίων, η εξάλειψη των δικαιωμάτων ίσης μεταχείρισης, η ποινικοποίηση τόσο των αμβλώσεων όσο και της τρανς ζωής και της νόμιμης διαμαρτυρίας είναι πολύ περισσότερα από μια πολιτιστική αντίδραση. Είναι η ενίσχυση του αυταρχικού κράτους εις βάρος των θεμελιωδών ελευθεριών, χρησιμοποιώντας την εξουσία του κράτους για να ορίσει ποιος υπάρχει και ποιος όχι, ποιος πρέπει να υπάρχει και ποιος όχι. Είναι αυταρχισμός, καθώς καταστρέφει τη συνταγματική δημοκρατία, τις βασικές ανθρώπινες ελευθερίες και τις απαιτήσεις της γης για επισκευή και αναγέννηση. Αυτό δεν «διορθώνει» τίποτα, αλλά απλώς ενισχύει το λάθος με τρόπο που θα χρειαστεί επίμονος συλλογικός αγώνας για να ξεπεραστεί και να αντιστραφεί.
Οπισθεν ολοταχώς. Η κυβέρνηση Τραμπ υπόσχεται την αποκατάσταση μιας πρώην κοινωνικής τάξης. Είναι μια προσπάθεια να διαγραφούν προοδευτικά, νομικά και πολιτικά κέρδη και να επανέλθουμε στην εποχή που τόσο η λευκή υπεροχή όσο και η ετεροκανονικότητα ήταν αδιαμφισβήτητες.
– Σας τρομάζει αυτή η πολιτική εξέλιξη, ως βασικό πρόσωπο του woke κινήματος νιώθετε ότι απειλείστε;
– Δεν είμαι μέρος οποιουδήποτε woke κινήματος. Αν με ονομάζουν έτσι, είναι μόνο εκείνοι που επιδιώκουν να γελοιοποιήσουν και να υποτιμήσουν αυτό που λέω. Οι κίνδυνοι που διατρέχω αυτή τη στιγμή είναι όμοιοι με πολλών άλλων. Εχω οικονομική ασφάλεια, αλλά οι διαμαρτυρόμενοι φοιτητές που μπορεί να απελαθούν δεν την έχουν. Εχω αμερικανική υπηκοότητα και πρόσβαση σε υποστήριξη. Ανησυχώ πολύ λιγότερο για τον εαυτό μου παρά για τους τρανς νέους που στερούνται φροντίδας, τους μετανάστες που απελαύνονται, την απώλεια χρηματοδότησης για την έρευνα για το κλίμα και την υγειονομική περίθαλψη, τη λογοκρισία στα σχολεία και τα πανεπιστήμια και την απώλεια εργασίας για τους θαρραλέους που αρνούνται να εφαρμόσουν αυτές τις φρικτές πολιτικές.
– Ποιος είναι κατά τη γνώμη σας ο αντίκτυπος του έργου σας στα φεμινιστικά και queer κινήματα στις Ηνωμένες Πολιτείες, ιδιαίτερα σε σχέση με τον πολιτικό ακτιβισμό;
– Δεν είμαι το κατάλληλο άτομο για να απαντήσω σχετικά με αυτό. Ισως υπάρχουν άλλοι που παρακολουθούν το θέμα, αλλά όχι εγώ. Εργάστηκα στις αρχές της δεκαετίας του 1990 με φεμινίστριες και queer μελετητές και ακτιβιστές που ενσωματώσαμε την αντιρατσιστική θεωρία και πολιτική στις ενέργειές μας διευρύνοντας παράλληλα την κατανόηση της σεξουαλικής εργασίας. Θεωρούσα τον εαυτό μου δημοκρατικό σοσιαλιστή, αλλά αυτό δεν ήταν ευρέως κατανοητό εκείνη την εποχή. Ανήκω στους πολλούς ανθρώπους που αμφισβήτησαν τον φεμινισμό για το ετεροκανονικό πλαίσιό του (σ.σ. θεωρεί δεδομένη την ετεροσεξουαλικότητα), ενώ παρέμειναν φεμινιστές. Ηταν μια περίοδος συνεργασίας και η επιρροή που είχαμε στην ακαδημαϊκή κοινότητα ή στη δημόσια ζωή αντικατόπτριζε μάλλον την αλληλεγγύη παρά τα ατομικά μας επιτεύγματα.
– Εχετε συμμετάσχει σε διάφορες πολιτικές δράσεις: το κίνημα Occupy Wall Street (2011) που εξέφραζε την αντίθεσή του στην κοινωνική και οικονομική ανισότητα, τις εκστρατείες Boycott, Divestment and Sanctions που αποσκοπούσαν να απομονώσουν οικονομικά, πολιτιστικά και πολιτικά το Ισραήλ. Πώς συνδέονται αυτές οι ενέργειες με τις ηθικές και πολιτικές διαστάσεις του έργου σας για το φύλο;
– Ο καθένας μας διακατέχεται από ποικίλες επιθυμίες και επηρεάζεται από διαφορετικές μορφές εξουσίας. Ετσι, αν με ρωτήσουν αν μπορώ να θέσω όλες τις ενέργειές μου κάτω από ένα και μόνο πανό ή αν είμαι πάντα συνεπής, δεν έχω να δώσω ικανοποιητικές απαντήσεις. Νομίζω ότι οι άνθρωποι πρέπει να μπορούν να αποφασίζουν τον τρόπο διακυβέρνησης του κόσμου όπου ζουν. Πιστεύω ότι πρέπει να ζουν χωρίς φόβο για τη βία και ότι το κράτος πρέπει να αφοσιωθεί στην παροχή υγειονομικής περίθαλψης, οικονομικά προσιτής και εξαιρετικής εκπαίδευσης, υποδομών δηλαδή που μας επιτρέπουν να ζούμε και να αναπνέουμε. Η εδραίωση του πλούτου μεταξύ των πολύ λίγων καταστρέφει τη δυνατότητα βιώσιμης ζωής για έναν διαρκώς αύξοντα αριθμό ανθρώπων. Ποια ζωή λογίζεται ως θλιβερή; Οι ζωές ποιων έχουν σημασία; Υποθέτω ότι αυτές οι ερωτήσεις δικαιολογούν τους αγώνες που αναφέρατε.
________________________________________________________________________
Κεντρική φωτό: «Δεν είμαι μέρος οποιουδήποτε woke κινήματος. Αν με ονομάζουν έτσι, είναι μόνο εκείνοι που επιδιώκουν να γελοιοποιήσουν και να υποτιμήσουν αυτό που λέω», επισημαίνει η Τζούντιθ Μπάτλερ. [Elliott Verdier/The New York Times]
