Τρεις φορές στην ιστορία της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας οι στρατηγικές αποφάσεις των καγκελαρίων της διαμόρφωσαν τις συνθήκες για ένα καλύτερο ευρωπαϊκό μέλλον. Σήμερα, δεν υπάρχει απλώς μια ευκαιρία, αλλά επείγουσα ανάγκη για μια τέταρτη τέτοια ιστορική στιγμή. Εάν η νέα κυβέρνηση συνασπισμού υπό τον Φρίντριχ Μερτς αξιοποιήσει την ευκαιρία που γεννάει αυτή η κρίση, τόσο η Γερμανία όσο και η Ευρώπη θα μπορέσουν να προχωρήσουν μπροστά. Αν αποτύχει, τότε, έως το τέλος αυτής της δεκαετίας, τόσο η Γερμανία όσο και η Ευρώπη κινδυνεύουν να βρεθούν σε μεγαλύτερη και ταχύτερη οπισθοχώρηση απ’ ό,τι θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ακόμη και στους πιο δυσοίωνους εφιάλτες του μόλις λίγες εβδομάδες πριν.
Ιστορικές (δυσ)αναλογίες
Η μεγάλη διαφορά με αυτές τις τρεις προηγούμενες κομβικές στιγμές είναι η εξής: Το 1949, το 1969 και το 1989, η πολιτική της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας ήταν σε απόλυτη σύμπλευση με εκείνη των Ηνωμένων Πολιτειών. Αυτή τη φορά, η Γερμανία καλείται να διαμορφώσει μια ισχυρότερη, ελεύθερη, δημοκρατική και αλληλέγγυα προς την Ουκρανία Ευρώπη, ενάντια στην τρέχουσα πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών. Η πιο συγκλονιστική στιγμή της εκλογικής βραδιάς της Κυριακής ήταν όταν ο διαχρονικά ατλαντιστής Φρίντριχ Μερτς δήλωσε ότι η Ευρώπη πρέπει «πραγματικά να επιτύχει την ανεξαρτησία της από τις ΗΠΑ». (Σε σύγκριση με τη σχεδόν βρετανικού τύπου δουλοπρέπεια του Εμανουέλ Μακρόν στον Λευκό Οίκο την επόμενη ημέρα, ο μελλοντικός καγκελάριος της Γερμανίας ακούγεται σχεδόν πιο γκωλικός από τον Γάλλο πρόεδρο.)
Η απόφαση του Κόνραντ Αντενάουερ, του σπουδαίου πρώτου καγκελαρίου της νεοσυσταθείσας Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, το 1949, να εντάξει πλήρως το δυτικό μισό της διαιρεμένης Γερμανίας στην αναδυόμενη υπερατλαντική γεωπολιτική Δύση και σε μια πιο ενοποιημένη Ευρώπη, ευθυγραμμίστηκε απόλυτα με την ψυχροπολεμική κατεύθυνση που ακολούθησαν μετά το 1945 τόσο οι ΗΠΑ όσο και οι κύριοι Ευρωπαίοι εταίροι του νέου κράτους, δηλαδή η Γαλλία και η Βρετανία. Το άνοιγμα του καγκελαρίου Βίλι Μπραντ προς την Ανατολή, το 1969, η Οστπολιτίκ του, συνέπιπτε με τις πολιτικές αποκλιμάκωσης που ακολουθούσαν η Ουάσιγκτον, το Παρίσι και το Λονδίνο. Η αποφασιστικότητα του καγκελαρίου Χέλμουτ Κολ, το 1989, να συνδέσει την ενοποίηση της Γερμανίας με την περαιτέρω εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, περιλαμβάνοντας την εισαγωγή ενός κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος, είχε θετική υποδοχή από τις Ηνωμένες Πολιτείες και άνοιξε τον δρόμο για την αποδοχή από τη Γαλλία της γερμανικής ενότητας. Και στις τρεις περιπτώσεις, υπήρξαν σοβαρές επιφυλάξεις σε διάφορες δυτικές πρωτεύουσες, με την πιο κοντόφθαλμη να είναι η αντίθεση της Μάργκαρετ Θάτσερ στην ενοποίηση της Γερμανίας. Στην ευρύτερη ιστορική εικόνα, ωστόσο, οι μεγάλες στρατηγικές επιλογές της Γερμανίας ήταν ευθυγραμμισμένες με εκείνες μιας γεωπολιτικής Δύσης υπό την ηγεσία των ΗΠΑ.
Οχι πια. Οσο ο Τραμπ θα βρίσκεται στον Λευκό Οίκο, η «Δύση» δεν θα υφίσταται ως ενιαίος γεωπολιτικός παράγοντας. Τη Δευτέρα, στην τρίτη επέτειο της πλήρους κλίμακας εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία, γίναμε μάρτυρες ενός σκανδαλώδους περιστατικού, καθώς οι ΗΠΑ ψήφισαν μαζί με τη Ρωσία εναντίον ενός βρετανο-ευρωπαϊκού ψηφίσματος του ΟΗΕ υπέρ της Ουκρανίας. Οι ΗΠΑ έχουν πλέον συνταχθεί με τις συναλλακτικές μεγάλες και μεσαίες δυνάμεις των BRICS στην επίθεση εναντίον όσων απομένουν από τη φιλελεύθερη διεθνή τάξη που οι ίδιες οικοδόμησαν. Ο διεθνολόγος Τζον Ικενμπερι είχε κάποτε χαρακτηρίσει τις ΗΠΑ έναν «φιλελεύθερο Λεβιάθαν». Σήμερα, ο «φιλελεύθερος Λεβιάθαν» έχει μετατραπεί σε έναν εκτός ελέγχου ελέφαντα.
Η ελεύθερη Ευρώπη που οικοδομήσαμε από το 1949 βρίσκεται, λοιπόν, υπό επίθεση εκ των έσω και των έξω, και οι δύο μορφές απειλής είναι αλληλένδετες. Μια αντιφιλελεύθερη, λαϊκιστική, εθνικιστική Ευρώπη κερδίζει έδαφος παντού. Η υποψήφια καγκελάριος του κόμματος Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD), Αλις Βάιντελ, δεν είχε άδικο, από τη δική της σκοπιά, όταν χαρακτήρισε το εκλογικό αποτέλεσμα του κόμματός της –που ξεπέρασε το ένα πέμπτο των συνολικών ψήφων και ήταν ξεκάθαρος νικητής στην ανατολική Γερμανία και δεύτερο μεγαλύτερο κόμμα στη νέα Μπούντεσταγκ– «ιστορική επιτυχία». Σοκαριστικό είναι ότι έλαβε την υποστήριξη της Ουάσιγκτον. Η ομιλία του Αμερικανού αντιπροέδρου Τζέι Ντι Βανς στη Διάσκεψη του Μονάχου για την Ασφάλεια ήταν στην ουσία προεκλογική εκστρατεία υπέρ της AfD. Το βράδυ της Κυριακής, ο Μερτς σχολίασε καυστικά ότι οι παρεμβάσεις της Ουάσιγκτον στη γερμανική δημοκρατική πολιτική «είναι εξίσου δραματικές με αυτές της Μόσχας».
Μετά την ενοποίηση της Γερμανίας, το 1990, γιορτάσαμε το γεγονός ότι έγινε μια «κανονική» ευρωπαϊκή χώρα. Ωστόσο, σήμερα, με έναν τρόπο, πρέπει να το πενθήσουμε. Γιατί σήμερα, το να είσαι μια κανονική ευρωπαϊκή χώρα σημαίνει να έχεις ένα φιλελεύθερο Κέντρο που δίνει τη στερνή του μάχη για επιβίωση. Αν δεν προβεί στις απαραίτητες αλλαγές για να προσελκύσει τους ψηφοφόρους μακριά από τα λαϊκιστικά άκρα, τότε η Μαρίν Λεπέν θα μπορούσε να αναλάβει την προεδρία της Γαλλίας το 2027, ενώ η AfD θα μπορούσε να θριαμβεύσει στις γερμανικές εκλογές το 2029 και το Reform UK του Νάιτζελ Φάρατζ να ξεπεράσει τους Συντηρητικούς στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Η Ευρώπη πρέπει να σώσει την Ουκρανία. Πρέπει να οικοδομήσουμε γρήγορα μια πολύ ισχυρότερη κοινή ευρωπαϊκή άμυνα, με τη συμμετοχή της Βρετανίας. Ολοι μας, αλλά κυρίως η Γερμανία, πρέπει να αποκαταστήσουμε την οικονομική δυναμική μας.
Το καλό νέο είναι ότι υπάρχει αυξανόμενη σαφήνεια μεταξύ των κυρίαρχων γερμανικών και ευρωπαϊκών φιλελεύθερων δημοκρατικών κομμάτων για το τι πρέπει να γίνει. Η Ευρώπη πρέπει να σώσει την Ουκρανία. Πρέπει να οικοδομήσουμε γρήγορα μια πολύ ισχυρότερη κοινή ευρωπαϊκή άμυνα, με τη συμμετοχή της Βρετανίας. Ολοι μας, αλλά κυρίως η Γερμανία, πρέπει να αποκαταστήσουμε την οικονομική δυναμική μας, χωρίς να αναιρέσουμε την πράσινη μετάβαση, και να αντιμετωπίσουμε την κοινωνικοοικονομική και γεωγραφική ανισότητα που οδήγησε τους ψηφοφόρους στους λαϊκιστές. Πρέπει να ελέγξουμε την παράτυπη μετανάστευση, αλλά και να επιτύχουμε την ενσωμάτωση μεγάλου αριθμού μεταναστών, καθώς αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να αντιμετωπίσουμε τη σοβαρή δημογραφική πρόκληση.
Ζητείται υπέρβαση
Πώς να το πετύχουμε; Πώς να το χρηματοδοτήσουμε; Τα εσωτερικά εμπόδια στη Γερμανία είναι τεράστια. Μια χώρα που φημίζεται για τους κινητήρες των αυτοκινήτων της τώρα ξεχωρίζει περισσότερο για τα «φρένα» της – συμπεριλαμβανομένου ενός συνταγματικά κατοχυρωμένου «φρένου χρέους». Είναι επίσης αλήθεια, πάντως, ότι ένας Γερμανός καγκελάριος έχει τεράστιες δυνατότητες να κατευθύνει τη χώρα σε μια νέα πορεία, εφόσον, όπως οι Αντενάουερ, Μπραντ και Κολ, διαθέτει τόσο τη βούληση όσο και την ικανότητα να το κάνει.
Παραδοσιακά, οι επικείμενες συνομιλίες συνασπισμού μεταξύ Χριστιανοδημοκρατών και Σοσιαλδημοκρατών θα κατέληγαν σε ένα σύνολο συμβιβασμών, με τα κόμματα να μοιράζονται κομμάτια από μια μεγάλη πίτα που όλο μεγαλώνει. Τι συμβαίνει όμως όταν η πίτα μικραίνει, αλλά πρέπει να εξασφαλιστούν δύο νέα μεγάλα κομμάτια – αυτά για περισσότερες επενδύσεις για την άμυνα και για τις παραμελημένες υποδομές της χώρας; Προφανώς, η Γερμανία θα πρέπει να βρει έναν τρόπο να χαλαρώσει το «φρένο χρέους», αλλά εάν πρόκειται πραγματικά για μια στιγμή στρατηγικής αλλαγής –μια πραγματική Zeitenwende– τότε ο Μερτς θα πρέπει να ακολουθήσει τα βήματα των δύο μεγάλων Χριστιανοδημοκρατών προκατόχων του, του Αντενάουερ και του Κολ, και να κάνει ένα ακόμη μεγάλο βήμα προς μια ισχυρότερη Ευρώπη. Για την ασφάλεια, την αμυντική βιομηχανία, την ενέργεια, την πράσινη μετάβαση και την τεχνητή νοημοσύνη, η Ευρώπη χρειάζεται να αποκτήσει κλίμακα ώστε να παραμείνει ανταγωνιστική σε έναν κόσμο εκφοβιστικών γιγάντων. Οι λύσεις δεν χρειάζεται πάντα να περιλαμβάνουν την κλασική ενσωμάτωση τύπου Βρυξελλών, αλλά δεν μπορούν να είναι μόνον εθνικές.
Το μεγαλύτερο γερμανικό «φρένο» είναι η ίδια η νοοτροπία της – ένας παράδοξος συνδυασμός εφησυχασμού και φόβου. Ως λάτρης των γερμανικών σύνθετων ουσιαστικών, ενθουσιάστηκα βλέποντας τον Γερμανό πολιτικό επιστήμονα Καρλ-Ρούντολφ Κόρτε να το εκφράζει με θαυμάσιο τρόπο, χαρακτηρίζοντας τη Γερμανία ως Wolferwartungsland (μια χώρα που διαρκώς περιμένει την άφιξη του λύκου). Σήμερα, όμως, οι λύκοι είναι εδώ: δύο μεγάλοι που χτυπούν την πόρτα –ο Πούτιν και ο Τραμπ– και ένας μικρότερος, η AfD, που έχει ήδη τρυπώσει στο κοτέτσι.
Για να τους αντιμετωπίσουν, οι Γερμανοί χρειάζονται πάνω απ’ όλα ένα πράγμα: τόλμη. Ας ακούσουν τη συμβουλή του εθνικού ποιητή τους, του Γκαίτε: Εχασες την περιουσία σου; Εχασες κάτι. Εχασες την τιμή σου; Εχασες πολύ. Εχασες την τόλμη σου; Τα ‘χασες όλα.
Eνα από τα βιβλία του Τίμοθι Γκάρτον Ας έχει τίτλο «In Europe’s Name: Germany and the Divided Continent».
