Μόλις ανέβει στο κατάστρωμα, αυτός κάνει κουμάντο. Αποστολή του πλοηγού στη διώρυγα του Παναμά είναι να καθοδηγήσει με προσεκτικούς χειρισμούς τα ποντοπόρα πλοία στον υδάτινο τεχνητό δίαυλο των 82 χιλιομέτρων που ενώνει τον Ατλαντικό με τον Ειρηνικό Ωκεανό. Οι διελεύσεις γίνονται νυχθημερόν, με κάθε καιρό, και ο πλοηγός οφείλει να διατηρείται σε καλή φυσική κατάσταση για να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του. Πριν από χρόνια, στις πρώτες της ημέρες στη δουλειά, η Μαριάννα Αντωνιάδη ακολούθησε την ίδια διαδρομή. Ως γιατρός εργασίας, υπεύθυνη για το προσωπικό της διώρυγας, ήθελε να διαπιστώσει τις απαιτήσεις κάθε πόστου. «Επρεπε να έχω την αίσθηση», λέει, καθώς εκείνη θα έκρινε εάν κάποιος θα παρέμενε μάχιμος ή θα παροπλιζόταν.
Ο Κεφαλονίτης παππούς της, από την πλευρά της μητέρας της, μετανάστευσε το 1910 για να εργαστεί στη διάνοιξη της διώρυγας. Μιχαλιτσιάνος ήταν το επώνυμό του. Η ίδια συμπλήρωσε 24 χρόνια εκεί ως γιατρός εργασίας, μία δεκαετία και ως επικεφαλής του αντίστοιχου τμήματος. Εζησε τη διώρυγα και υπό αμερικανική διοίκηση, αλλά και όταν οι Παναμέζοι πήραν και επίσημα τα ηνία το 1999. Ωστόσο, δεν περίμενε, δεκαετίες μετά, ότι αυτός ο υδάτινος διάδρομος θα απασχολούσε διεθνώς για τους «λάθος λόγους».
Ηδη από τον περασμένο Δεκέμβριο, προτού ακόμη ορκιστεί στην προεδρία των ΗΠΑ, ο Ντόναλντ Τραμπ είχε διατυπώσει τις προθέσεις του. Δήλωσε ότι οι ΗΠΑ «θα πάρουν πίσω» τη διώρυγα, ενώ δεν απέκλεισε το ενδεχόμενο ακόμη και στρατιωτικής επέμβασης. Ισχυρίστηκε, ψευδώς, ότι οι Κινέζοι έχουν θέσει τον δίαυλο υπό τον έλεγχό τους και ότι η διώρυγα χρεώνει υπέρογκα τέλη στους Αμερικανούς.
«Δεν υπάρχουν Κινέζοι στρατιώτες στο κανάλι, για όνομα του Θεού», είχε δηλώσει ο πρόεδρος του Παναμά Χοσέ Ραούλ Μουλίνο, ενώ τα τέλη διαμορφώνονται ανάλογα με τα μεγέθη των πλοίων, όχι τη χώρα προέλευσης. Και στο παρελθόν είχαν ακουστεί από την αμερικανική πλευρά παρόμοιες φωνές. Κατά την προεκλογική του εκστρατεία ο Ρόναλντ Ρέιγκαν είχε υποστηρίξει ότι οι Αμερικανοί ήταν οι «νόμιμοι ιδιοκτήτες» της διώρυγας. «Την αγοράσαμε, την πληρώσαμε, τη χτίσαμε», είχε πει.
«Ολα όσα ισχυρίζεται ο Τραμπ είναι ένα μεγάλο ψέμα», λέει στην «Κ» η κ. Αντωνιάδη. «Δεν ξέρω γιατί επιμένει τόσο. Δεν το περίμενα ότι θα προέκυπτε αυτό το θέμα, ειδικά από τη στιγμή που η κυβέρνησή μας συνεργάζεται μαζί τους για να περιορίσει το πέρασμα μεταναστών σε αμερικανικά εδάφη. Είμαι σίγουρη ότι οι ΗΠΑ έβγαλαν και με το παραπάνω τα χρήματα της επένδυσής τους όσο διαχειρίζονταν το κανάλι».
Χιλιάδες θάνατοι
Πολλοί λαοί άφησαν το αποτύπωμά τους στη διωκεάνια διώρυγα. Τροφοδότησαν την πολυετή κατασκευή της με χιλιάδες εργατικά χέρια προερχόμενα από την Ευρώπη έως τις Δυτικές Ινδίες. Η Μπέτυ Κατσαμπάνη, ομότιμη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Παναμά, έχει γράψει για τα μεταναστευτικά ρεύματα από την Ελλάδα προς τη χώρα της Κεντρικής Αμερικής. Οι πρώτοι Ελληνες εργάτες, κατά μία εκτίμηση 2.000 στον αριθμό, έφτασαν εκεί το 1890 για να συμμετάσχουν στη δεύτερη φάση της κατασκευής. Γνώριζαν τις απαιτήσεις, καθώς είχαν ήδη αποκτήσει αντίστοιχη εμπειρία από τα έργα στον Ισθμό της Κορίνθου αλλά και στη διώρυγα του Σουέζ. Στον Παναμά, όμως, ήρθαν αντιμέτωποι με τον κίτρινο πυρετό και την ελονοσία. Οι χιλιάδες θάνατοι ξένων εργατών μαζί με τη διαφθορά και την κακοδιαχείριση οδήγησαν το τότε εγχείρημα των Γάλλων κατασκευαστών σε άδοξο τέλος.
Οι εργάτες από την Ελλάδα, που έφτασαν εκεί το 1890, γνώριζαν τις απαιτήσεις, καθώς είχαν εμπειρία από τα έργα στον Ισθμό της Κορίνθου και στη διώρυγα του Σουέζ.
Το 1904 οι Αμερικανοί ανέλαβαν το έργο. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία της διώρυγας του Παναμά, τρία χρόνια αργότερα έφτασαν από την Ελλάδα 1.101 εργάτες. Ορισμένοι εξ αυτών εγκαταστάθηκαν έπειτα μόνιμα στη χώρα. Στην ίδια διαδρομή πορεύθηκε εκείνη την περίοδο και ο Αντώνιος Ταγαρόπουλος. Στα 16 του έτη μετέφερε νερό στους εργάτες της διώρυγας και αργότερα κατάφερε να εξελιχθεί σε ονομαστό επιχειρηματία, ιδρύοντας αρχικά μεγάλη αλυσίδα παντοπωλείων. Ακολούθησαν και άλλα μεταναστευτικά ρεύματα από την Ελλάδα, με το τελευταίο να τοποθετείται χρονικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η κ. Κατσαμπάνη είναι Παναμέζα και παντρεύτηκε Ελληνα, ο οποίος καταγόταν από το χωριό Δώριο Μεσσηνίας. «Πολλοί από τους Ελληνες του Παναμά προέρχονται από το ίδιο μέρος ή ευρύτερα από την Πελοπόννησο», παρατηρεί. Τις τελευταίες εβδομάδες και η ίδια παρακολουθεί με ενδιαφέρον όσα λέγονται για τη διώρυγα. «Θεωρώ ότι όσοι μεταφέρουν πληροφορίες στα αυτιά του Τραμπ προσπαθούν να εξυπηρετήσουν οικονομικά συμφέροντα», λέει στην «Κ». «Ο Παναμάς έχει εθνική κυριαρχία στη διώρυγα και δεν νομίζω ότι θα την παραχωρούσε ποτέ. Ισως ο Τραμπ ακολουθεί αυτή την τακτική γιατί θέλει να πιέσει την άλλη πλευρά σε διαπραγματεύσεις και επιθυμεί να εξασφαλίσει άλλες τιμές για τα αμερικανικά πλοία».
«Ουδέτερη ζώνη»
Τόσο η κ. Κατσαμπάνη όσο και η κ. Αντωνιάδη αναφέρονται στις δύο συνθήκες που είχαν υπογραφεί προ ετών και μάλιστα επικυρώθηκαν από την αμερικανική Γερουσία το 1978. Σύμφωνα με τη Συνθήκη της Ουδετερότητας, η διώρυγα θεωρείται ουδέτερη πλωτή ζώνη, η οποία πρέπει να μένει ανοιχτή ακόμη σε εμπόλεμη περίοδο. Παράλληλα δίνεται στις ΗΠΑ η δυνατότητα στρατιωτικής παρέμβασης σε περίπτωση που κάποιος επιχειρήσει να την κλείσει. Οι όροι λειτουργίας της διώρυγας και το διοικητικό πλαίσιο καθορίστηκαν από τη δεύτερη συνθήκη.
Στο παρελθόν η διώρυγα έχει συνδεθεί με κομβικά ιστορικά γεγονότα και έχει εξάψει πατριωτικά πάθη. Στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν ο ισθμός ανήκε στην Κολομβία, οι ΗΠΑ ενθάρρυναν την επανάσταση που οδήγησε στη δημιουργία της δημοκρατίας του Παναμά. Επειτα, τα χρόνια στα οποία η διώρυγα βρισκόταν υπό αμερικανική διαχείριση δεν κυλούσαν πάντοτε ανέφελα. Στα τέλη της δεκαετίας του ’50, καθώς και το 1964, σημειώθηκαν ταραχές και αιματηρά επεισόδια. Ακολούθησαν διαπραγματεύσεις που είχαν ως κατάληξη την υπογραφή συμφωνίας για τη σταδιακή μεταβίβαση του τεχνητού καναλιού στο κράτος του Παναμά. Ελληνικής καταγωγής ήταν και ο τότε πρόεδρος του Παναμά, Δημήτρης Λάκας, ο οποίος σύμφωνα με διάφορες πηγές συνέβαλε στη διαμόρφωση της συμφωνίας.
Το αποτύπωμα
«Οπου κι αν σταθείς, όλοι μιλούν για τη διώρυγα», λέει στην «Κ» ο Δημήτρης Κοσμάς, γραμματέας της ελληνικής κοινότητας στον Παναμά. Ο πατέρας του ήρθε στη χώρα από την Κορώνη Μεσσηνίας το 1954 και απέκτησε τέσσερις γιους. Ολοι έγιναν δικηγόροι. Συγγενείς του κ. Κοσμά υπηρέτησαν και στο διπλωματικό σώμα, ένας αδελφός του ήταν πρεσβευτής του Παναμά στην Ιαπωνία. Τουλάχιστον 800 οικογένειες ελληνικής καταγωγής εκτιμάται ότι διαμένουν στη χώρα. «Είμαστε μικρή, αλλά δυναμική κοινότητα», επισημαίνει ο κ. Κοσμάς. Οπως εξηγεί, οι πρώτοι μετανάστες είχαν αρχικά εγκατασταθεί στην πόλη Κολόν και αργότερα μετακινήθηκαν στην πόλη του Παναμά.
Ελληνας με καταγωγή από την Κάσο ήταν και ο πρώτος καπετάνιος που διέσχισε τη διώρυγα. Ο Τζον Κόνσταντιν, γνωστός και ως «καπετάν Νικήτας», οδήγησε το πλοίο «USS Ancon» μέσα από τον υδάτινο δίαυλο τον Αύγουστο του 1914. Ενας απόγονός του εργάζεται σήμερα ως πλοηγός στη διώρυγα.
Πάνω από δύο δεκαετίες ως εργαζόμενος στην υποστήριξη ηλεκτρονικών συστημάτων της διώρυγας έχει συμπληρώσει και ο Θεόδωρος Κολιόπουλος, μετανάστης δεύτερης γενιάς με καταγωγή από την Αρκαδία. Σήμερα είναι ένας από τους 8.500 ανθρώπους που απασχολούνται στο κανάλι. «Είναι μία από τις πιο σημαντικές υπηρεσίες μας, κινεί όλη την οικονομία της χώρας», λέει ο κ. Κολιόπουλος.
Σε ρυμουλκά στη διώρυγα εργάζεται εδώ και χρόνια, έχοντας και ρόλο εκπαιδευτή, ο Βασίλειος Γιανναρέας. Εγκαταστάθηκε στον Παναμά το 1972, ενώ ο πατέρας του είχε μεταναστεύσει νωρίτερα και ασχολήθηκε με την αλιεία γαρίδας. «Ο Τραμπ είτε τα λέει επίτηδες είτε είναι λάθος πληροφορημένος», επισημαίνει. «Το κανάλι δεν μπορεί να το πάρει».
