Η Αγκελα Μέρκελ υπήρξε η πρώτη και τελευταία Ανατολικογερμανίδα που ανέλαβε την ηγεσία της ενωμένης Γερμανίας, της κεντρικής δύναμης της Ευρώπης. Είναι πιθανό να δούμε στο μέλλον καγκελαρίους από τα πρώην εδάφη της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας (ΛΔΓ), αλλά κανένας δεν θα φέρει το αποτύπωμα της ζωής μέσα σε εκείνο το καθεστώς. Αυτό αποτελεί το ουσιαστικό ενδιαφέρον των απομνημονευμάτων της και όχι οποιεσδήποτε αποκαλύψεις σχετικά με τις κρίσιμες αποφάσεις που έλαβε κατά τη διάρκεια της αξιοσημείωτης δεκαεξάχρονης θητείας της ως καγκελαρίου της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας. Μας λέει ότι πρόκειται για «την ιστορία των δύο ζωών μου» και το ερώτημα είναι πώς η πρώτη ζωή διαμόρφωσε τη δεύτερη.
Ευαγγέλιο και σοσιαλισμός
Μακράν το πιο γλαφυρό μέρος του βιβλίου «Ελευθερία» –που κυκλοφορεί ταυτόχρονα στα γερμανικά και σε μια αρκετά άνιση αγγλική μετάφραση από όχι λιγότερους από οκτώ μεταφραστές– είναι οι πρώτες 100 σελίδες, όπου η Μέρκελ αφηγείται τη Ζωή Νούμερο Ενα: τα τριάντα πέντε χρόνια της υπό καθεστώς ανελευθερίας. Θυμάται τη λιτή αλλά γοητευτική ατμόσφαιρα των παιδικών της χρόνων στο σπίτι του αριστερού προτεστάντη θεολόγου πατέρα της και της δυναμικής μητέρας της. Αναπολεί τις περιπλανήσεις της στα δάση του αγαπημένου της Ούκερμαρκ, βορειοανατολικώς του Βερολίνου, όπου διατηρεί ακόμη σπίτι, καθώς και την οικογενειακή παράδοση της παραμονής των Χριστουγέννων, όταν τα παιδιά έπρεπε να αφηγηθούν ξανά τη χριστουγεννιάτικη ιστορία από το Ευαγγέλιο του Λουκά. Ενα αξέχαστο ταξίδι στη Βαυαρία και στην Αυστρία το καλοκαίρι του 1961, όταν ήταν μόλις επτά ετών, επισκιάζεται από το σοκ της ανέγερσης του Τείχους του Βερολίνου, που ξεκίνησε στις 13 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς. Από νεαρή ηλικία μαθαίνει ότι πρέπει κανείς να προσέχει τα λόγια του, έχοντας επίγνωση του κινδύνου να καταγγελθεί σε κάποιον κομματικό αξιωματούχο ή στη Στάζι. «Ακόμα και ως παιδιά, ξέραμε ότι έπρεπε να κρατάμε το στόμα μας κλειστό», γράφει.
Η Δυτική Γερμανία ήταν μια επίμονη, γοητευτική, αλλά απαγορευμένη πραγματικότητα, που για τη Μέρκελ ήταν ακόμη πιο αισθητή, καθώς η γιαγιά και η θεία της ζούσαν στο Αμβούργο. Καθώς η οικογένεια ανοίγει τα δέματα με τρόφιμα που στέλνουν οι συγγενείς από τη δυτική πλευρά, όλοι αναγνωρίζουν τη «μυρωδιά της Δύσης». Επιμελής μαθήτρια και φοιτήτρια, η Μέρκελ επιστρέφει το 1974 στην πατρίδα της για να υποστηρίξει αθόρυβα τη Δυτική Γερμανία σε έναν ποδοσφαιρικό αγώνα ενάντια στην Ανατολική Γερμανία. Προχωράει σε αναγκαίους συμβιβασμούς, μεταξύ των οποίων και η συμμετοχή της στην κομμουνιστική οργάνωση νεολαίας «Ελεύθερη Γερμανική Νεολαία», για να χαράξει μια επιτυχημένη επιστημονική σταδιοδρομία. Την ίδια στιγμή, όμως, κατορθώνει να αποκρούσει τις πιέσεις της Στάζι, που επιδίωκε να τη στρατολογήσει ως πληροφοριοδότη. Με ειλικρίνεια, περιγράφει τη στάση της ως εξής: «Να ζω μέσα στο σύστημα, χωρίς ποτέ να ξεπεράσω το όριο όπου δεν θα μπορούσα να αντικρίσω τον εαυτό μου στον καθρέφτη».
Και ξαφνικά όλα τελειώνουν. Το Τείχος πέφτει. Η Γερμανία επανενώνεται. Ετσι ξεκινάει η Ζωή Νούμερο Δύο, με τη Μέρκελ να εισέρχεται δυναμικά στον κόσμο της δημοκρατικής πολιτικής. Η πορεία της ξεκίνησε σύντομα ως νεαρή υπουργός Γυναικείων Υποθέσεων και Νεολαίας, στη συνέχεια ανέλαβε το χαρτοφυλάκιο του υπουργείου Περιβάλλοντος, για να γίνει αργότερα γενική γραμματέας της Χριστιανοδημοκρατικής Ενωσης (CDU) υπό τον Χέλμουτ Κολ. Στη συνέχεια, ανέλαβε την ηγεσία του κόμματος, παραμερίζοντας κάποιον Φρίντριχ Μερτς, και κατέληξε καγκελάριος, από το 2005 έως το 2021. Σύντομα έγινε η αδιαμφισβήτητη ηγέτις της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Τέλος, ως κυρίαρχη ηγέτις της ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής κατά την πρώτη θητεία του Ντόναλντ Τραμπ, αναγνωρίστηκε από πολλούς και ως ηγέτις του ελεύθερου κόσμου.
Η Ανατολικογερμανίδα που γύρισε από το κρύο για να καταλήξει ηγέτις της Δύσης. Τι ιστορία! Δυστυχώς, όσο πιο κοσμοϊστορικά και συναρπαστικά είναι τα γεγονότα που περιγράφει η Μέρκελ, τόσο πιο μακροσκελή και κουραστικά καταλήγουν τα απομνημονεύματά της.
Η προκατάληψη
Ως Ανατολικογερμανίδα μετά την ενοποίηση, αντιμετώπισε μαζική συγκατάβαση από τους Δυτικογερμανούς άνδρες, οι οποίοι θεωρούσαν ότι η εξουσία τούς ανήκε δικαιωματικά. Για τον Κολ, ήταν αρχικά αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε πρόσληψη διαφορετικότητας, ενώ οι Δυτικογερμανοί σχολίαζαν απαξιωτικά τα ρούχα και το κούρεμά της. Με ειρωνεία αναφέρεται στο λεγόμενο «Andenpakt», μια άτυπη συμφωνία που συνήφθη το 1979, κατά τη διάρκεια μιας πτήσης πάνω από τα βουνά των Ανδεων, μεταξύ φιλόδοξων ανδρών της νεολαίας του CDU, οι οποίοι συμφώνησαν να μοιραστούν μεταξύ τους τις υψηλότερες θέσεις. Τους ξεπέρασε όλους, όπως ακριβώς η Μάργκαρετ Θάτσερ ξεπέρασε τους άνδρες της ανώτερης μεσαίας τάξης, αποφοίτους ιδιωτικών σχολείων, στελεχών του Συντηρητικού Κόμματος στη Βρετανία.
Αφού απέκτησε εξουσία, τη χρησιμοποίησε πρώτα στη Γερμανία, έπειτα στην Ευρώπη και αργότερα στη διατλαντική Δύση, για να προωθήσει τις εξελίξεις, να διατηρήσει την Ε.Ε. ενωμένη (παρά την απώλεια της Βρετανίας) και να καθοδηγήσει τη Δυτική Συμμαχία σε ταραγμένους καιρούς. Και τι καιροί: παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, κρίση της Ευρωζώνης, μεταναστευτική κρίση, κατάληψη της Κριμαίας από τον Βλαντιμίρ Πούτιν και στρατιωτική επίθεση στην ανατολική Ουκρανία, Brexit, Τραμπ, πανδημία. Η μεγάλη της δύναμη ήταν πάντα η ικανότητά της να βρίσκει ειρηνικούς συμβιβασμούς μεταξύ των διαφόρων εθνικών, κλαδικών και προσωπικών συμφερόντων, τα οποία προσπαθούσαν συνεχώς να της επιβάλουν τα κουραστικά ανδρικά εγώ. Ηταν ήρεμη, λογική, μια διακριτική γυναίκα σε έναν κόσμο γεμάτο αλαζόνες άνδρες.
Είχε τις περισσότερες συναντήσεις με τον Πούτιν από όλους τους δυτικούς ηγέτες και ήταν σε θέση να κατανοήσει καλύτερα τις προθέσεις του, τις οποίες εκείνος ουδέποτε της απέκρυψε. Για την Πορτοκαλί Επανάσταση της είχε τονίσει ότι οι Ουκρανοί είχαν παραπλανηθεί από τη Δύση. «Δεν θα είστε καγκελάριος για πάντα και μετά θα γίνουν μέλη του ΝΑΤΟ. Εγώ, όμως, αυτό θα το αποτρέψω», της είχε πει.
Aυτές οι αρετές ωστόσο, έγιναν επίσης η αιτία για ό,τι, εκ των υστέρων, μοιάζει όλο και περισσότερο να είναι οι ιστορικές της αποτυχίες. Επί δεκαέξι χρόνια, η Μέρκελ διαχειρίστηκε μια Γερμανία που φαινόταν να ευημερεί, χωρίς όμως να προβεί σε σημαντικές μεταρρυθμίσεις. Μεγάλο μέρος αυτής της οικονομικής επιτυχίας βέβαια οφειλόταν σε ένα μοναδικό σύνολο ιστορικών ευνοϊκών συγκυριών, όπως το γνωστό πλέον τρίπτυχο της οικονομικά ευνοϊκής ασφάλειας από τις ΗΠΑ, του φθηνού φυσικού αερίου από τη Ρωσία και της αύξησης των εξαγωγών προς την Κίνα.
Καθώς τα περισσότερα από αυτά τα πλεονεκτήματα έχουν πλέον είτε εξαφανιστεί είτε μειωθεί σημαντικά, η γερμανική οικονομία περιγράφεται και πάλι ως ο «μεγάλος ασθενής της Ευρώπης». Κατά ειρωνικό τρόπο, κατά τη διάρκεια της μακράς καγκελαρίας μιας Ανατολικογερμανίδας, η αποξένωση πολλών πρώην Ανατολικογερμανών από τη Δύση βάθυνε ακόμη περισσότερο. Στις πρόσφατες εκλογές, σχεδόν οι μισοί ψηφοφόροι σε πολλά ομόσπονδα κρατίδια της Ανατολικής Γερμανίας ψήφισαν τρία κόμματα –την Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD), τη Συμμαχία Σάρα Βάγκενκνεχτ (BSW) και το Die Linke– τα οποία απορρίπτουν τις φιλελεύθερες, ευρωπαϊκές και δυτικές αξίες που με τόση συνέπεια υπηρέτησε η Μέρκελ.
Για τη Ρωσία
Στον πρόλογό της, η Μέρκελ γράφει: «Αυτό δεν είναι ένα βιβλίο για τη Ρωσία και την Ουκρανία», ωστόσο αφιερώνει πολλές σελίδες στην υπεράσπιση της ανατολικής πολιτικής της. Εμφανώς ενοχλημένη από τον χλευασμό του Ουκρανού προέδρου Βολοντίμιρ Ζελένσκι στις 3 Απριλίου 2022, ο οποίος δήλωσε ότι η ίδια και ο πρώην Γάλλος πρόεδρος Νικολά Σαρκοζί θα έπρεπε να επισκεφθούν τον τόπο της σφαγής στην Μπούτσα «για να δουν πού οδήγησε η πολιτική των παραχωρήσεων προς τη Ρωσία τα τελευταία 14 χρόνια», η Μέρκελ παραθέτει μια μακροσκελή αιτιολόγηση της απόφασής της να αποτρέψει την πρόταση των ΗΠΑ για ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ, κατά τη σύνοδο κορυφής της Συμμαχίας στο Βουκουρέστι το 2008. Αντ’ αυτού, οι ηγέτες κατέληξαν σε συμβιβασμό, συμφωνώντας ότι η Ουκρανία και η Γεωργία «θα γίνουν μέλη του ΝΑΤΟ», χωρίς όμως να διευκρινίσουν πώς και πότε.
Εκείνο που διαπνέει αυτές τις σελίδες είναι ένα μείγμα γοητείας και φόβου απέναντι στη Ρωσία. Αναφέρει σε σχέση με τα μαθήματα ρωσικής γλώσσας που παρακολούθησε στο Ντονέτσκ στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ότι «τα ρωσικά εξακολουθούν να με γοητεύουν». Τα ρωσικά, ναι, αλλά και η ίδια η Ρωσία. Στη σχετικά εκτενή περιγραφή της εσωτερικής διακόσμησης του γραφείου της στην Καγκελαρία, παραλείπει να αναφέρει μια λεπτομέρεια: ότι υπήρχε ένα πορτρέτο της Μεγάλης Αικατερίνης, της τρομερής Ανατολικογερμανίδας, της οποίας η μακρά θητεία ως αυτοκράτειρας της Ρωσίας περιελάμβανε την προσάρτηση στη Ρωσική Αυτοκρατορία τμημάτων της Ουκρανίας που, σήμερα, βρίσκονται και πάλι υπό τον έλεγχο του Πούτιν.
Από όλους τους δυτικούς ηγέτες, η Μέρκελ ήταν εκείνη που είχε τις περισσότερες συναντήσεις με τον Πούτιν και ήταν σε θέση να κατανοήσει καλύτερα τις πραγματικές προθέσεις του. Ουσιαστικά, εκείνος δεν της τις έκρυψε σχεδόν καθόλου. Ηδη από το 2006 της είχε πει ότι οι άνθρωποι είχαν παραπλανηθεί από τη Δύση κατά τη διάρκεια της Πορτοκαλί Επανάστασης στην Ουκρανία, σχολιάζοντας: «Δεν θα επιτρέψω ποτέ να συμβεί κάτι τέτοιο στη Ρωσία». Οσον αφορά την ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ, της είχε πει: «Δεν θα είστε καγκελάριος για πάντα, και μετά θα γίνουν μέλη του ΝΑΤΟ. Εγώ, όμως, αυτό θα το αποτρέψω».
Η Μέρκελ αναφέρει συχνά το βιβλίο του ιστορικού του Κέμπριτζ, Κρίστοφερ Κλαρκ, «Οι Υπνοβάτες – Πώς η Ευρώπη πήγε στον πόλεμο το 1914» (εκδ. Αλεξάνδρεια, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος), υποστηρίζοντας ότι πρέπει να αποφύγουμε να υπνοβατήσουμε προς ένα νέο πόλεμο. Η τραγωδία της ιστορίας της είναι ότι, στην προσπάθειά της να αποφύγει τα λάθη που διέπραξαν οι Ευρωπαίοι ηγέτες πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατέληξε να κάνει τα ίδια εκείνα λάθη που έθεσαν τις βάσεις για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. H δική της Γερμανία δεν έκανε απολύτως τίποτα για να βοηθήσει την Ουκρανία να επανεξοπλιστεί τα χρόνια που ακολούθησαν το 2014. Η Γερμανία στην πραγματικότητα αύξησε, αντί να μειώσει, την τεράστια ενεργειακή της εξάρτηση από τη Ρωσία.
Εδώ, λοιπόν, αποτυπώνεται η ιστορία του θριάμβου αλλά και της τραγωδίας αυτής της πραγματικά αξιόλογης, ισχυρής, στοχαστικής, ηθικής και αξιοπρεπούς Ανατολικογερμανίδας, που ηγήθηκε της Δύσης. Οταν κάποιος χρησιμοποιεί μεγαλοπρεπείς όρους όπως «θρίαμβος» και «τραγωδία», η Αγκελα Μέρκελ έχει μια μάλλον συμπαθητική συνήθεια να σηκώνει τους ώμους και να πετάει ένα απορριπτικό «πφφ!», σαν να λέει: «Μη μου λες εμένα υπερφίαλες “macho” μπούρδες». Ωστόσο, αν η ιστορία της ζωής της δεν είναι θρίαμβος και αυτό που συμβαίνει στην Ουκρανία δεν είναι τραγωδία, τότε δυσκολεύομαι να καταλάβω τι είναι.
Ο Τίμοθι Γκάρτον Ας είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Το τελευταίο βιβλίο του, «Πατρίδες – Μια προσωπική ιστορία της Ευρώπης», κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός.
__________________________________________________________________________________________
Κεντρική φωτό: Η «Αγκελα» είναι μια χειροποίητη ξύλινη κούκλα ύψους 14 εκατοστών, φιλοτεχνημένη στο Ζάιφεν της Σαξωνίας στην Ανατολική Γερμανία. Η καγκελάριος που αναπαριστά ήταν, σύμφωνα με πολλούς, το ίδιο ξύλινη. [Seiffener Volkskunst]
