Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: Τα πολυαναμενόμενα απομνημονεύματα της Άνγκελα Μέρκελ, τα οποία κυκλοφόρησαν ταυτόχρονα σε περισσότερες από τριάντα χώρες, σαν να πρόκειται για κάποιο νέο μυθιστόρημα του Χάρι Πότερ, είναι πάνω απ’ όλα ένα πράγμα: απίστευτα βαρετά.
Βέβαια, όποιος αναζητήσει στο ευρετήριο τα ονόματα και διαβάσει τι έχει γράψει η Άνγκελα Μέρκελ για τον Ντόναλντ Τραμπ, τον Βλαντιμίρ Πούτιν, τον Μπαράκ Ομπάμα και άλλες ιστορικές προσωπικότητες, θα βρει μερικά λίγο έως πολύ ενδιαφέροντα αποσπάσματα στο βιβλίο. Και ακόμη και πέρα από τα μεγάλα ονόματα, υπάρχουν μερικά διαφωτιστικά αποσπάσματα σε αυτά τα απομνημονεύματα. Αλλά αυτές είναι σπάνιες «οάσεις» σε μια κουραστική έρημο που εκτείνεται σε περισσότερες από 720 σελίδες στην πρωτότυπη γερμανική έκδοση.
Ατελείωτες αναφορές σε ξεχασμένα συνέδρια από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 εναλλάσσονται με λεπτομερείς περιγραφές της γερμανικής εσωτερικής πολιτικής, γεννώντας το ερώτημα: Εάν ακόμη και οι Γερμανοί αναγνώστες το βρουν βαρετό, πόσο βαρετό θα πρέπει να είναι για το διεθνές κοινό;
Συνεπώς, δύσκολα μπορεί να συστήσει κανείς αυτά τα απομνημονεύματα στον μέσο αναγνώστη. Υπάρχουν πάρα πολλά πραγματικά ενδιαφέροντα βιβλία εκεί έξω που είναι καλύτερα γραμμένα και πιο ενδιαφέροντα από το βιβλίο της Μέρκελ «Ελευθερία: Απομνημονεύματα 1954 – 2021». Ωστόσο, όσοι έχουν την ατυχία ή το προνόμιο (διαλέξτε) να εμπλέκονται επαγγελματικά με την καταγραφή ή την ανάλυση της ευρωπαϊκής πολιτικής μάλλον δεν έχουν άλλη επιλογή: πρέπει να διαβάσουν αυτά τα απομνημονεύματα. Εξάλλου, η συγγραφέας είναι μεταξύ των σημαντικότερων πολιτικών ηγετών του κόσμου σε αυτό τον αιώνα. Επί δεκαέξι χρόνια, η Άνγκελα Μέρκελ διαμόρφωσε τις πολιτικές της μεγαλύτερης οικονομίας του μεγαλύτερου οικονομικού μπλοκ του κόσμου. Για αυτόν και μόνο τον λόγο, δεν είναι ανούσιο να δούμε τι έχει να πει για την περίοδο αυτή.
Και υπάρχουν και καλά νέα: Ορισμένα μέρη αυτού του βιβλίου είναι ενδιαφέροντα, κάποια μάλιστα είναι και σημαντικά. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για όσα γράφει η Μέρκελ σχετικά με την Ουκρανία και τη Ρωσία. Κανένας άλλος πολιτικός δεν εμφανίζεται περισσότερες φορές στα απομνημονεύματα της Μέρκελ από τον Βλαντιμίρ Πούτιν. Η Μέρκελ αναφέρει τον Ρώσο πρόεδρο πάνω από 140 φορές. Ακολουθεί, με μεγάλη διαφορά, το «δεξί χέρι» του Πούτιν στη Γερμανία, ο Γκέρχαρντ Σρέντερ, προκάτοχος της Μέρκελ στη θέση του καγκελάριου της Γερμανίας. Μεσολαβεί ένα σημαντικό χάσμα, πριν εμφανιστούν πολιτικοί όπως ο μέντορας της Μέρκελ, ο Χέλμουτ Κολ. Ακολουθούν ο Τζορτζ Μπους, τον οποίο η Μέρκελ περιγράφει μάλλον με θέρμη και, ακόμα λιγότερες φορές αναφέρονται ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε και ο Μπαράκ Ομπάμα. Ο πρώην καγκελάριος της Αυστρίας Σεμπάστιαν Κουρτς, ο οποίος αντιτάχθηκε στις πολιτικές της Μέρκελ κατά τη διάρκεια της μεταναστευτικής κρίσης του 2015-16, γίνεται αποδέκτης του απόλυτου σνομπισμού: Η Μέρκελ δεν τον αναφέρει καθόλου.
Όσον αφορά τον Πούτιν, είναι σαφές ότι η Μέρκελ στοχεύει όχι μόνο να αποστασιοποιηθεί από τον Ρώσο δικτάτορα, αλλά και να παρουσιάσει μέσα από ένα θετικό πρίσμα την πολιτική της για την Ουκρανία. Βασικό σημείο αναφοράς είναι η σύνοδος κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι το 2008, όπου η Μέρκελ διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στο να παρεμποδιστεί η Ουκρανία (και η Γεωργία) από το να λάβει «Σχέδιο Δράσης για Ενταξη στο ΝΑΤΟ» (Membership Action Plan – MAP), τον προάγγελο της ένταξης στη συμμαχία. Με τον τρόπο αυτό, η Γερμανίδα καγκελάριος υπερασπίστηκε τις θέσεις της ακόμη και απέναντι στον Τζορτζ Μπους, ο οποίος επεδίωκε το αντίθετο αποτέλεσμα. Δεν ήταν μικρή υπόθεση να προκαλέσει δημόσια τον πρόεδρο των ΗΠΑ, γράφει η Μέρκελ, αλλά τονίζει ότι έπρεπε να επιμείνει σε αυτή την αντιπαράθεση. Όταν οι διαπραγματεύσεις στο Βουκουρέστι έμοιαζαν αδιέξοδες, η Μέρκελ (σύμφωνα με τη Μέρκελ) δήλωσε κατηγορηματικά: «Μπορούμε να καθόμαστε εδώ για μέρες, αλλά η βασική θέση μου για την ένταξη στο ΝΑΤΟ δεν αλλάζει – δεν θα συμφωνήσω στο MAP (για την Ουκρανία)».
Αυτή η ανυποχώρητη στάση προκάλεσε αργότερα έντονες επικρίσεις από τον Ουκρανό πρόεδρο Ζελένσκι και άλλους. Ωστόσο, η Μέρκελ ξεκαθαρίζει στην αυτοβιογραφία της ότι ακόμη και τώρα, γνωρίζοντας όσα επακολούθησαν, την ίδια απόφαση θα έπαιρνε. Και παρουσιάζει εύλογα επιχειρήματα για να δικαιολογήσει τη στάση της. Για παράδειγμα, ορθώς επισημαίνει ότι το 2008 μόνο μια μειοψηφία του ουκρανικού λαού υποστήριζε την ιδέα της ένταξης της χώρας τους στο ΝΑΤΟ. Εκείνη την εποχή, μία προετοιμασία της Ουκρανίας για ένταξη θα είχε επιβληθεί κόντρα στη βούληση της πλειοψηφίας των Ουκρανών. Επιπλέον, η Μέρκελ λέει ότι θα θεωρούσε «σοβαρή αμέλεια» να συζητήσει τη χορήγηση MAP στην Ουκρανία χωρίς να έχει αναλυθεί η σκοπιά του Πούτιν.
Σε αυτό το πλαίσιο, η Μέρκελ αναρωτιέται τι θα είχε συμβεί σε περίπτωση ρωσικής επίθεσης στην Ουκρανία (και τη Γεωργία), εάν στις χώρες αυτές είχε χορηγηθεί Σχέδιο Δράσης για την ένταξη στο ΝΑΤΟ το 2008. «Η υπόθεση ότι ο Πούτιν θα άφηνε απλώς να κυλήσει ήρεμα ο χρόνος από την απόφαση για MAP μέχρι την έναρξη της διαδικασίας ένταξης της Ουκρανίας και της Γεωργίας, μου φάνηκε ευσεβής πόθος, μια πολιτική που στηρίζεται στην ελπίδα», γράφει η Μέρκελ.
Θεωρούσε αυταπάτη την πεποίθηση ότι «το καθεστώς ΜΑΡ θα προστάτευε την Ουκρανία από την επιθετικότητα του Πούτιν – πως το καθεστώς αυτό θα λειτουργούσε τόσο αποτρεπτικά που ο Πούτιν θα δεχόταν παθητικά τις εξελίξεις». Τι θα συνέβαινε, λοιπόν, διερωτάται, αν η Ρωσία είχε επιτεθεί στην Ουκρανία;
Τι θα σήμαινε για την αξιοπιστία του ΝΑΤΟ, αν η συμμαχία είχε μείνει άπραγη χωρίς να παράσχει στρατιωτική υποστήριξη σε απάντηση των επιθέσεων εναντίον των υποψήφιων προς ένταξη χωρών; Ή θα μπορούσε κανείς να διανοηθεί ότι τα κράτη μέλη του ΝΑΤΟ θα απαντούσαν στρατιωτικά σε αυτό το σενάριο, στέλνοντας εξοπλισμό ή ακόμη και στρατεύματα; «Θα μπορούσα ποτέ εγώ, ως καγκελάριος, να ζητήσω από το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο μια τέτοια εντολή, μεταξύ άλλων και για τις Ενοπλες Δυνάμεις μας, και να εξασφαλίσω μια πλειοψηφία γι’ αυτό; Το 2008;
Η Μέρκελ δεν έχει ανάγκη να απαντήσει στο ρητορικό της ερώτημα και, ομοίως, δεν χρειάζεται να τονίσει ότι η εξασφάλιση της πλειοψηφίας στην Μπούντεσταγκ για μια πολεμική αποστολή του γερμανικού στρατού κατά της Ρωσίας στην Ουκρανία δεν είναι και πολύ ρεαλιστική υπόθεση. Είναι εξίσου δύσκολο να φανταστούμε άλλα κράτη του ΝΑΤΟ να στέλνουν τους στρατούς τους για να συγκρουστούν με τη Ρωσία για λογαριασμό της Ουκρανίας. Θα πεθαίνατε για το Ντονμπάς; Οι περισσότεροι Ευρωπαίοι, τότε και τώρα, πιθανότατα θα απαντούσαν σε αυτό το ερώτημα όπως ο Μπάρτλεμπι του Χέρμαν Μέλβιλ: «Θα προτιμούσα να μην το κάνω αυτό».
Ενώ αυτό το μέρος του απολογισμού της Μέρκελ είναι συνεκτικό, η καγκελάριος παραλείπει εντελώς να αναφερθεί στο λογικό συμπέρασμα της άρνησης καθεστώτος MAP στην Ουκρανία: η χώρα θα έπρεπε τουλάχιστον να έχει εξοπλιστεί με όπλα για να αμυνθεί έναντι της Ρωσίας. Ωστόσο, η Μέρκελ (όπως και ολόκληρη κεντρική πολιτική σκηνή της Γερμανίας) απέρριπτε επανειλημμένα και με αυστηρότητα, για χρόνια, αυτό το σχέδιο δράσης.
Επιπλέον, εξακολούθησε να επιμένει στην κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου Nord Stream II, ισχυριζόμενη ότι επρόκειτο για ένα έργο εμπορικής φύσης. Τον Φεβρουάριο του 2015, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, η Μέρκελ είχε δηλώσει: «Η Γερμανία δεν θα υποστηρίξει την Ουκρανία με όπλα. Είμαι ακράδαντα πεπεισμένη ότι αυτή η σύγκρουση δεν μπορεί να επιλυθεί στρατιωτικά».
Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα: ο ένοικος του Κρεμλίνου ήταν (και φαίνεται πως παραμένει) πεπεισμένος για το αντίθετο. Και ο πόλεμος διαφέρει από το τανγκό. Δεν χρειάζονται δύο για αυτό. Ο λαός της Ουκρανίας πληρώνει μέχρι σήμερα το τίμημα της θέσης πως οι συγκρούσεις δεν πρέπει να επιλύονται με στρατιωτικά μέσα.
Η Μέρκελ ολοκλήρωσε τη συγγραφή του βιβλίου της πριν ο Ντόναλντ Τραμπ κερδίσει για δεύτερη φορά τις εκλογές στις ΗΠΑ, αλλά είχε συνυπολογίσει το ενδεχόμενο. Δεν αποτελεί έκπληξη ότι δεν τρέφει καλή γνώμη για τον Τραμπ. Στα απομνημονεύματά της, τον παρουσιάζει ως ένα είδος «πολιτικού κτηματομεσίτη». Κατά τη συνάντησή τους στην Ουάσιγκτον τον Μάρτιο του 2017, ο Τραμπ άρχισε αμέσως να την ρωτά για τον Πούτιν: «Ο Ρώσος πρόεδρος προφανώς τον συνάρπαζε. Στα χρόνια που ακολούθησαν είχα την εντύπωση ότι οι πολιτικοί με αυταρχικές και δικτατορικές τάσεις τού ασκούσαν ιδιαίτερη γοητεία». Από τις συνομιλίες της με τον Τραμπ, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν θα υπήρχε καμία συνεργασία μαζί του για την οικοδόμηση μιας παγκόσμιας τάξης βασισμένης σε αξίες: «Κρίνει τα πάντα από την οπτική γωνία του επιχειρηματία στον κλάδο των ακινήτων, όπως ήταν πριν εισέλθει στην πολιτική. Κάθε κομμάτι γης μπορεί να ανήκει μόνο σε έναν. Αν δεν το έπαιρνε αυτός, θα το έπαιρνε κάποιος άλλος». Σε αυτή την κοσμοθεωρία λογικής μηδενικού αθροίσματος του Τραμπ, η επιτυχία μιας χώρας σήμαινε την αποτυχία μιας άλλης χώρας. «Φαινόταν ιδιαίτερα δύσπιστος απέναντι στη Γερμανία».
Η Μέρκελ πιθανότατα έχει εκτιμήσει τον πιθανό κίνδυνο σε έναν κόσμο όπου δεν θα ηγούνταν οι ΗΠΑ, όταν διατυπώνει μία άποψη που είναι βέβαιο ότι θα προκαλέσει: Στα απομνημονεύματά της, επί της ουσίας υποστηρίζει ότι η Ουκρανία δεν είναι σε θέση να αποφασίσει από μόνη της πότε θα πρέπει να λήξει ο πόλεμος με τη Ρωσία.
Η Μέρκελ υπογραμμίζει ότι θα πρέπει να υπάρχει «προθυμία για διπλωματικές πρωτοβουλίες» και από την ουκρανική πλευρά. «Αυτές πρέπει να σχεδιάζονται εκ των προτέρων, ώστε να είναι έτοιμες την κατάλληλη στιγμή. Το πότε θα έρθει αυτή η στιγμή δεν μπορεί να αποφασιστεί μόνο από την Ουκρανία, αλλά σε συνεννόηση με τους υποστηρικτές της». Από τη μία πλευρά, αυτό είναι αυτονόητο. Δεν χρειάζεται να το πει η Μέρκελ για να καταλάβει κανείς ότι έτσι έχουν τα πράγματα. Αλλά πόσο ζοφερά πρέπει να ακούγονται αυτά τα λόγια στο Κίεβο;
* Ο κ. Μίχαελ Μάρτενς είναι δημοσιογράφος στη Frankfurter Allgemeine Zeitung.
