Πήγα στην Αμερική ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης το 1993 και έφυγα το 1998 για τη Χαϊδελβέργη. Ηταν τόσο ισχυρή η απόφασή μου να μην ξαναγυρίσω, που άφησα την πολυπόθητη «πράσινη κάρτα» να λήξει. Επέστρεψα το 2010 στο Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών στο Πρίνστον, χώρο επιστημονικής έρευνας χωρίς περισπασμούς. Το 1998 με έδιωξε η απομυθοποίηση της Νέας Υόρκης ως της πιο λαμπρής μητρόπολης· με έφερε πίσω η υπεροχή του ακαδημαϊκού συστήματος της Αμερικής απέναντι στην Ευρώπη ως προς την ευέλικτη προσφορά δυνατοτήτων. Δεν ζω στην Αμερική, αλλά σε μια «γυάλα». Από την (εύθραυστη) ασφάλεια και το περιορισμένο οπτικό πεδίο της παρακολουθώ μια χώρα να χάνει την ισορροπία της. Αυτά που φοβάμαι είναι περισσότερα από αυτά που θαυμάζω· αυτά που θαυμάζω ακυρώνονται από υπερβολές.
Θαυμάζω μια κουλτούρα προσφοράς και ευεργετισμού που εφάμιλλη έχει να γνωρίσει ο δυτικός κόσμος από τα χρόνια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας – η Ελλάδα τη γνώρισε από τα μέσα του 19ου αιώνα έως τον μεσοπόλεμο. Η συμβολή ιδιωτών χορηγών είναι παντού ορατή, από τα γήπεδα και τις βιβλιοθήκες έως τις ακαδημαϊκές έδρες και τα θέατρα, αντισταθμίζοντας τις περιορισμένες κρατικές επενδύσεις σε υποδομές. Το τίμημα του ευεργετισμού είναι η αθέμιτη επιρροή, άλλοτε έμμεση, άλλοτε προκλητικά εμφανής, των χορηγών. Πρόσφατο παράδειγμα ο εκβιασμός των αμερικανικών ΑΕΙ από Αμερικανοεβραίους χορηγούς.
Εκτίμησα το ότι τα πανεπιστήμια λειτουργούν ως μη κερδοσκοπικά ιδρύματα, που επανεπενδύουν τα έσοδα σε υποτροφίες, υποδομές, ερευνητικά κονδύλια και μισθούς, δίνοντας προτεραιότητα στις υποχρεώσεις τους απέναντι στον φοιτητή. Η δωρεάν παιδεία των ευρωπαϊκών χωρών είναι ευγενές ιδανικό, αλλά και μύθος. Δεν εξαλείφει τις ανισότητες ευκαιριών που δημιουργούν οι οικονομικές ανισότητες. Στην Ελλάδα η δωρεάν παιδεία της μέσης εκπαίδευσης ακυρώνεται από τα κενά της, που οδηγούν στα φροντιστήρια και στα ιδιαίτερα μαθήματα, εξαντλώντας τον προϋπολογισμό των αδύναμων νοικοκυριών. Στην ανώτατη εκπαίδευση, κάποιοι συνδέουν το τσάμπα με το ευτελές. Στην Αμερική η αποταμίευση για τις σπουδές ξεκινάει με τη γέννα ενός παιδιού· στην Ευρώπη οι γονείς εναποθέτουν τις ελπίδες τους στον πατέρα-κράτος. Αλλά ενώ η καταβολή διδάκτρων καθιστά τον φοιτητή απαιτητικό πελάτη της γνώσης, το αστρονομικό ύψος τους (κατά μέσον όρο 43.000 δολάρια σε ιδιωτικά ΑΕΙ) έχει φέρει το φοιτητικό χρέος κοντά στα 2 τρισ. δολάρια – μια οικονομική βόμβα που περιμένει να εκραγεί.
Σε κάθε ιστορική περίοδο και κοινωνία βλέπουμε αντιφάσεις, αντιθέσεις και ανισότητες. Στην Αμερική των ημερών μας έχουν οξυνθεί τόσο, που η χώρα να μην μπορεί πλέον να ισορροπήσει. Δεν αναφέρομαι στα παράδοξα της αμερικανικής κουλτούρας που επιτρέπουν στον δεκαοκτάρη στο Τέξας να αγοράσει όπλο, αλλά του απαγορεύουν να αγοράσει μια μπίρα, ή στις μορφωτικές αντιθέσεις ανάμεσα στην ανατολική ακτή και στις κεντρικές πολιτείες. Είναι ανησυχητικό ότι στη χώρα με τον μεγαλύτερο αριθμό βραβείων Νομπέλ και την αναμφισβήτητη υπεροχή στην έρευνα, 34% των νέων ηλικίας 18-24 ετών δεν γνωρίζουν ή δεν είναι βέβαιοι αν η γη είναι επίπεδη και 80% των Αμερικανών θεωρούν ότι πολλά φαινόμενα δεν μπορούν να εξηγηθούν από την επιστήμη. Ενα διαστημικό πρόγραμμα μπορεί να συνυπάρχει με τρένα που βλέπαμε σε ελληνικές ταινίες της δεκαετίας του ᾿60.
Ακόμη πιο ανησυχητικές είναι οι ιδεολογικές ακρότητες, με το ένα πολιτικό άκρο να απαγορεύει στα σχολεία της Φλόριντα βιβλία που θίγουν το θέμα των φυλετικών διακρίσεων και το άλλο να επιβάλλει μια δικτατορία της γλώσσας. Η διάκριση κράτους και θρησκευτικών δογμάτων δεν εμπόδισε δικαστή στην Αλαμπάμα να αποφανθεί ότι έμβρυα αποθηκευμένα σε κλινικές τεχνητής γονιμοποίησης είναι άνθρωποι κατ᾿ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Θεού. Η χώρα με το πρώτο δημοκρατικό σύνταγμα των νεότερων χρόνων δεν γνωρίζει την ισότητα της ψήφου· η πολιτεία του Ντέλαγουερ του ενός εκατομμυρίου κατοίκων εκλέγει δύο γερουσιαστές, όπως και η Καλιφόρνια των 39 εκατομμυρίων. Οταν οι μισοί πολίτες μιας χώρας με φιλοδοξίες παγκόσμιας ηγεμονίας δεν έχουν διαβατήριο, δεν είναι περίεργο που το ιδανικό του απομονωτισμού κερδίζει έδαφος. Φοβάμαι την εμμονή της Αμερικής σε μια πολιτειακή οργάνωση του ύστερου 18ου αιώνα, όταν καλείται να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του 21ου.
Δεν ζω στην Αμερική, αλλά σε μια «γυάλα». Από την (εύθραυστη) ασφάλεια και το περιορισμένο οπτικό πεδίο της παρακολουθώ μια χώρα να χάνει την ισορροπία της. Αγγελος Χανιώτης
Περισσότερο απ᾿ όλα φοβάμαι την έκρηξη της μισαλλοδοξίας. Το βιβλίο του Φίλιπ Ροθ «Η συνωμοσία κατά της Αμερικής» παρουσιάζει ένα δυστοπικό σενάριο στο οποίο τις εκλογές του 1940 κερδίζει ο φιλοναζιστής Λίντμπεργκ και όχι ο Ρούσβελτ, οδηγώντας σε διωγμούς Εβραίων. Ο κίνδυνος η φαντασία να γίνει πραγματικότητα είναι ορατός· μόνο τα θύματα της μισαλλοδοξίας θα διαφέρουν.
*Ο κ. Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών, Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών στο Πρίνστον.
