Μία σεβάσμια μορφή, που θυμίζει τον παππού μας, παρακολουθεί τους κατοίκους της Μόσχας από πλήθος διαφημιστικών πινακίδων σε όλη την πόλη. Πρόκειται για τον πάλαι ποτέ εξόριστο λογοτέχνη Αλεξάντρ Σολτζενίτσιν, κάτοχο βραβείου Νόμπελ και καθ’ έξιν επικριτή της εξουσίας. Το θέαμα προκαλεί έκπληξη, καθώς διαφημίζει τη μεταφορά του σφοδρά αντισοβιετικού μυθιστορήματός του «Ο Πρώτος κύκλος» στην κρατική μικρή οθόνη της Ρωσίας.
Ο Σολτζενίτσιν εξασφάλισε εδώ και δεκαετίες το παρατσούκλι «η συνείδηση του έθνους», παρότι η δημοτικότητά του γνώρισε σημαντικές εναλλαγές με την πάροδο των ετών. «Ο Πρώτος κύκλος», όμως, τον επανέφερε στο ρωσικό προσκήνιο και σε επαφή με κοινό, το οποίο θα ήταν αδύνατο να αγγίξει πριν από τέσσερις δεκαετίες, όταν τα γραπτά του φυγαδεύονταν από το εσωτερικό της Σοβιετικής Ενωσης.
Η τηλεοπτική σειρά των δέκα επεισοδίων, που ξεκίνησε στις 29 Ιανουαρίου και κατέληξε χθες, είναι μέρος πραγματικής βιομηχανίας στη Ρωσία, με αντικείμενο τη μεταφορά των μεγάλων έργων της ρωσικής λογοτεχνίας (πολλά από τα οποία ήταν απαγορευμένα από το σοβιετικό καθεστώς) στην τηλεόραση. Το 2004, η τηλεόραση προέβαλε τον «Ηλίθιο» του Ντοστογιέφσκι, αλλά και τα έργα του Μπουλγκάκοφ και τον «Δόκτορα Ζιβάγκο» του Πάστερνακ.
«Ο Πρώτος κύκλος» στην τηλεοπτική του εκδοχή διαρκεί επτάμισι ώρες και προβάλλεται χωρίς διαφημιστικά διαλείμματα. Το πρώτο επεισόδιο έσπασε το ρεκόρ τηλεθέασης για την εβδομάδα προβολής του, ξεπερνώντας την ταινία «Ο Εξολοθρευτής 3» με τον Αρνολντ Σβαρτσενέγκερ. Τα ποσοστά τηλεθέασης του έργου του Σολτζενίτσιν είχαν υποχωρήσει, όμως, σημαντικά αυτή την εβδομάδα, δημιουργώντας ερωτήματα για το εύρος της απήχησης του Ρώσου λογοτέχνη στη σύγχρονη κοινωνία της χώρας του.
Η θριαμβευτική επιστροφή του Σολτζενίτσιν στη Ρωσία το 1994 θύμιζε την παραβολή του Ασώτου. Παρ’ όλα αυτά, τα δοκίμιά του «Η Ρωσία καταρρέει» και «Διακόσια χρόνια μαζί», που αναφέρονται στα κοινωνικά προβλήματα και την κυριαρχία των Εβραίων αντίστοιχα, αντιμετωπίστηκαν με αδιαφορία από το αναγνωστικό κοινό. «Αυτός ο παρ’ ολίγον προφήτης έπαιξε πολύ μικρό ρόλο στο ρωσικό πολιτικό γίγνεσθαι, μετά την επάνοδό του», είχε γράψει ο σχολιαστής Ανατόλι Καραλόφ τον Αύγουστο του 2004.
Σήμερα, δεκαοκτώ μήνες αργότερα, καθώς ο Σολτζενίτσιν φθάνει στη δύση της σταδιοδρομίας του, επανέρχεται στο προσκήνιο, μπροστά στη σύγχρονη ρωσική κοινωνία, η οποία δεν φαίνεται να έχει αποφασίσει πώς θα τον αντιμετωπίσει.
«Υπέθετα ότι η μεταφορά του έργου στην τηλεόραση θα απαιτούσε άλλα τριακόσια χρόνια. Τα πράγματα, όμως, εξελίχθηκαν λίγο ταχύτερα από ό,τι νόμιζα», λέει ο σκηνοθέτης της σειράς, Λεβ Παμφίλοφ, ο οποίος θυμάται την πρώτη φορά που διάβασε το έργο του Σολτζενίτσιν, ενώ ήταν ακόμη απαγορευμένο. Η σειρά είναι η πρώτη μεταφορά έργου του Σολτζενίτσιν στην οθόνη.
Με τη φωνή του
Σε μια χώρα, η οποία δεν έχει καταφέρει να κοιτάξει κατάματα την πρόσφατη ιστορία της, η σειρά εκμεταλλεύεται την ιδεολογική πόλωση που προκαλεί η μελέτη ορισμένων από τις πιο ζοφερές στιγμές της ιστορίας της.
«Οι νέοι σήμερα λένε: «Μα, δεν είναι πολύ καλός συγγραφέας. Ο κομμουνισμός πέθανε. Δεν μας ενδιαφέρει πια». Ο Σολτζενίτσιν, όμως, κατέχει αυτοδικαίως ηγετική θέση στη σύγχρονη ρωσική ιστορία. Η περίπτωσή του θυμίζει τη μεταπολεμική Γερμανία. Οι ερχόμενες δύο ή τρεις γενιές θα αρχίσουν να μελετούν πραγματικά τι συνέβη στη χώρα τους», λέει ο δοκιμιογράφος Βίκτορ Γεροφέγεφ.
Ο 87χρονος Σολτζενίτσιν αναφέρεται ως σεναριογράφος στους τίτλους της σειράς, ενώ αφηγείται με τη φωνή του και μεγάλα κομμάτια της δράσης. Εργάσθηκε ως τεχνικός σύμβουλος στη σειρά, συμβουλεύοντας τους σκηνογράφους γύρω από τις λεπτομέρειες διαβίωσης στα στρατόπεδα του σοβιετικού γκουλάγκ, όπου φυλακίσθηκε για οκτώ χρόνια το 1945, αφού άσκησε κριτική στο καθεστώς του Στάλιν. «Δεν υπάρχει ούτε ίχνος ψεύδους», λέει η σύζυγός του, Νατάλια.
Αν και ο Σολτζενίτσιν διατηρεί τις συνήθειες του ερημίτη, που ανέπτυξε στα 18 χρόνια διαβίωσής του σε απομονωμένη φάρμα του αμερικανικού Βερμόντ, ο σκηνοθέτης Παμφίλοφ ανέφερε ότι τα μάτια του λογοτέχνη δάκρυσαν όταν είδε για πρώτη φορά τα επεισόδια της σειράς που ενέπνευσε.
Η φυλακή του Μαβρίνο
Ο «Πρώτος κύκλος», που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στη Δύση το 1968, καταγράφει τρεις ημέρες από τη ζωή των κρατουμένων της «ειδικής φυλακής» Μαβρίνο, που δημιουργήθηκε σε παλαιό τσαρικό ανάκτορο έξω από τη Μόσχα, με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι πολιτικοί κρατούμενοι του Μαβρίνο, που επελέγησαν για τις δεξιότητές τους, είχαν αναλάβει δύο έργα ύψιστης σημασίας: την κατασκευή ασφαλούς τηλεφωνικής γραμμής για τον ίδιο τον Στάλιν και συστήματος φωνητικής αναγνώρισης, το οποίο θα αποκάλυπτε τους επίδοξους προδότες από τον τόνο της ομιλίας τους. Η φυλακή του Μαβρίνο δεν υπήρξε ποτέ και αποτελεί λογοτεχνική εκδοχή του στρατοπέδου, όπου κρατήθηκε ο Σολτζενίτσιν, του Μαρφίνο.
Η σειρά μεταδίδεται από το κρατικό τηλεοπτικό δίκτυο Ρασίγια, ενώ πολλοί ερμηνεύουν την προβολή ως πολιτική απόφαση του Κρεμλίνου, με στόχο την εκ νέου μελέτη και ανάλυση του σταλινισμού και όχι ως σημάδι κρατικής αποδοχής του Σολτζενίτσιν. Αν και η τηλεταινία αναπαράγει πιστά την εποχή, ο Σολτζενίτσιν παρήλλαξε ορισμένα στοιχεία του μυθιστορήματός του για τις ανάγκες της τηλεοπτικής παραγωγής.
Στο βιβλίο, στέλεχος του υπουργείου Εξωτερικών παγιδεύεται από την KGB, αφού προσπαθεί να προειδοποιήσει οικογενειακό του φίλο, ιατρό, να μην αποστείλει λαθραία φάρμακα στη Γαλλία. Στην τηλεταινία, ο αξιωματούχος προειδοποιεί την αμερικανική πρεσβεία για σχέδιο των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών με στόχο την κλοπή πυρηνικών μυστικών. Η σύγχρονη προδοσία είναι πολύ λιγότερο αμφιλεγόμενη από εκείνη του μυθιστορήματος του 1968.
Αντίδραση Ζιουγκάνοφ
«Ο Πρώτος κύκλος» προκάλεσε, όμως, και πολιτικές αντιδράσεις. Ο ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος, Γιεβγκένι Ζιουγκάνοφ, κατήγγειλε τη σειρά ως «μονομερή θεώρηση της σοβιετικής ιστορίας». Αλλοι προχώρησαν σε μη κολακευτικές συγκρίσεις με σύγχρονα γεγονότα, από την καταδίκη του πρώην ιδιοκτήτη της πετρελαϊκής εταιρείας Yukos, Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, έως τις πρόσφατες επιθέσεις του Κρεμλίνου κατά των μη κυβερνητικών οργανώσεων για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Ο Ερνστ Τσέρνι, μέλος της Επιτροπής Πολιτών για την Υπεράσπιση των Επιστημόνων, εκτιμά πως η κριτική την οποία ασκεί ο Σολτζενίτσιν στο έργο του κατά της εξουσίας, παραμένει επίκαιρη. Ο Τσέρνι αναφέρει την περίπτωση του φυσικού Βαλεντίν Ντανίλοφ, ο οποίος καταδικάσθηκε το 2004 για την πώληση δορυφορικών μυστικών στην Κίνα, παρότι ο συνήγορός του απέδειξε ότι τα στοιχεία αυτά βρίσκονταν σε δημόσια σελίδα στο Διαδίκτυο. Οι σύγχρονες αρχές ασφαλείας της Ρωσίας, σύμφωνα με τον Τσέρνι, δεν διδάχθηκαν τίποτε από την κριτική του Σολτζενίτσιν στους σταλινικούς προκατόχους τους.
Αναμένεται να δούμε εάν η τηλεοπτική προβολή του έργου του Σολτζενίτσιν θα αναζωπυρώσει το ενδιαφέρον για το λογοτεχνικό του έργο στη Ρωσία, ειδικότερα δε για τη νεότερη γενιά. «Είναι πραγματικά συναρπαστικός, αλλά τα θέματα αυτά δεν μας ενδιαφέρουν πια. Δεν θεωρούμε ότι η ανάγνωση έργων του Σολτζενίτσιν αποτελεί ψυχαγωγία», λέει ο 27χρονος Μοσχοβίτης Αλεξάντρ Μπελανόγκοφ.
