Πώς μετριέται μια αγορά που δεν είναι μία, αλλά πολλές; Πόσα βιβλία κυκλοφόρησαν φέτος στην Ελλάδα, αλλά –κυρίως– ποια κυκλοφόρησαν, από ποιον, για ποιον και με ποιο κόστος; Και τι σημαίνει τελικά να καταγράφεις αριθμούς παραγωγής, όταν δεν έχεις το βασικότερο: στοιχεία για τις πωλήσεις από τα βιβλιοπωλεία, ώστε να προετοιμάσεις πολιτικές για τη φιλαναγνωσία και για τη διατήρηση του αναγνωστικού κοινού;
Η ετήσια έκθεση του ΟΣΔΕΛ για τη βιβλιοπαραγωγή του 2024 αποτυπώνει με ακρίβεια την επιφάνεια, αφήνοντας να διακρίνουμε από κάτω ένα υπόστρωμα πολύ πιο σύνθετο. Εξάλλου, οι αριθμοί αφ’ εαυτών δεν λένε τίποτα αν δεν τους αναλύσεις εις βάθος, αν δεν διακρίνεις τις αποχρώσεις, τις τάσεις και τα ρεύματα.
Αλλωστε, όπως μας λέει η υπεύθυνη του BookPoint του ΟΣΔΕΛ, Μιρέλλα Μπατζιανιά, «η ετήσια έκθεσή μας είναι αφορμή περαιτέρω διερεύνησης των στοιχείων από πολιτεία, ΕΛΙΒΙΠ και εκδότες».
Παραγωγή: σταθεροποίηση ή κορεσμός;
Το 2024 κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα 11.312 νέοι τίτλοι βιβλίων, ελάχιστα περισσότεροι από το 2023 (11.236). Ο αριθμός δείχνει σταθερότητα, ειδικά μετά τις διακυμάνσεις της πανδημικής περιόδου, όμως σταθερότητα δεν σημαίνει απαραίτητα και ισορροπία.
Η συντριπτική πλειονότητα αυτών των τίτλων παραμένει έντυπη (94,6%), ενώ τα e-books αποτελούν μόλις 1% της συνολικής παραγωγής. Οσο για τα audiobooks, καταγράφεται μείωση: από 446 το 2023, φτάσαμε στα 376 φέτος.
Εύλογα γεννάται το ερώτημα: Γιατί η ελληνική αγορά φαίνεται να επιμένει τόσο πεισματικά στο χαρτί; Πρόκειται, άραγε, για μια συνειδητή επιλογή των εκδοτών που φοβούνται την ψηφιακή απορρύθμιση ή για έλλειμμα υποδομών, τεχνογνωσίας και πολιτικής στήριξης των νέων μορφών ανάγνωσης;
Oπως μας έχει πει εκπρόσωπος πλατφόρμας, αυξάνονται οι ακροάσεις και οι νέοι ακροατές. Ετσι, θα λέγαμε ότι αυτή η πτώση σημαίνει εξισορρόπηση του ρυθμού παραγωγής audiobooks.
Η Μιρέλλα Μπατζιανιά επισημαίνει στην «Κ» ότι η έκδοση audiobooks παρουσιάζει πτώση, «διότι τα δύο προηγούμενα χρόνια, με την εμφάνιση πλατφορμών που παρείχαν ακουστικά βιβλία, είχε σημειωθεί υπερπαραγωγή. Μάλιστα, όπως μας έχει πει εκπρόσωπος πλατφόρμας, αυξάνονται οι ακροάσεις και οι νέοι ακροατές. Ετσι, θα λέγαμε ότι αυτή η πτώση σημαίνει εξισορρόπηση του ρυθμού παραγωγής audiobooks».
Ποιος γράφει, ποιος μεταφράζει, ποιος εκδίδεται;
Σχετικά Αρθρα
Σημαντικό εύρημα της έκθεσης είναι και η αύξηση των μεταφρασμένων έργων, τα οποία πλέον αποτελούν το 31,6% της παραγωγής. Κυριαρχεί, όπως πάντα, η αγγλική γλώσσα, όμως υπάρχει αξιοσημείωτη άνοδος σε περιφερειακές γλώσσες: αραβικά, βασκικά, ιαπωνικά, ρουμανικά, πορτογαλικά, τουρκικά. Πρόκειται, λοιπόν, για άνοιγμα οριζόντων ή για συγκυριακή στροφή;
Στον αντίποδα, τα πρωτότυπα ελληνικά έργα παραμένουν η πλειοψηφία (68,4%). Οσο, όμως, δεν έχουμε, όπως λέγεται, στοιχεία από την «ταμειακή» τόσο δεν θα μπορούμε να εξαγάγουμε κανένα ασφαλές συμπέρασμα· θα μπορούμε απλώς να κάνουμε εικασίες του τύπου: για να εκδίδονται κατά πλειοψηφία πρωτότυπα ελληνικά έργα, είτε οι Ελληνες γράφουν πολύ είτε οι αναγνώστες τα ζητούν. Τα αντιλαμβανόμαστε και τα δύο από την τάση της αγοράς, αλλά δεν μπορούμε να το αποδείξουμε. Και η απουσία αυτού του εργαλείου είναι ένας λόγος που η πολιτική βιβλίου στα καθ’ ημάς είναι ελλιπής.
Η άνοδος των παιδικών – Η κάμψη των θεωρητικών επιστημών
Η θεματική κατανομή της παραγωγής δείχνει καθαρά: τα παιδικά-εφηβικά βιβλία βρίσκονται σε ιστορικό υψηλό με 2.769 νέους τίτλους, ενώ οι θεωρητικές επιστήμες υποχωρούν για ακόμα μία χρονιά (2.248 τίτλοι από 2.459 το 2023). Είναι θέμα ζήτησης; Αλλαγής προτεραιοτήτων; Ή μήπως και κόστους: ποιο είναι τελικά πιο βιώσιμο για έναν εκδότη – ένα πανεπιστημιακό σύγγραμμα ή ένα έγχρωμο εικονογραφημένο παιδικό;
Η Μιρέλλα Μπατζιανιά μάς λέει ότι η πτώση των θεωρητικών επιστημών εντάσσεται στο πλαίσιο «της πτώσης παραγωγής βιβλίων ανθρωπιστικών επιστημών εν γένει – και αυτό αποτελεί σημείο των καιρών».
Η αύξηση στην παραγωγή βιβλίων για ανηλίκους είναι κυρίως στο παιδικό-βρεφικό βιβλίο και όχι τόσο στο εφηβικό. Στην πορεία τον χάνουμε τον αναγνώστη που έχουμε κερδίσει στη βρεφική και παιδική ηλικία.
Ωστόσο, μας επισημαίνει κάτι έτι πιο ενδιαφέρον: «Επιμένω ότι η αύξηση στην παραγωγή βιβλίων για ανηλίκους είναι κυρίως στο παιδικό-βρεφικό βιβλίο και όχι τόσο στο εφηβικό». Στο σχόλιο ότι αυτό ακούγεται, τουλάχιστον εκτός συγκειμένου, ελπιδοφόρο, η ίδια ανταπαντά ότι «στην πορεία τον χάνουμε τον αναγνώστη που έχουμε κερδίσει στη βρεφική και παιδική ηλικία. Οφείλουμε να βρούμε ως πολιτεία σε ποιο στάδιο αυτής της αλυσίδας τον χάνουμε. Σε ποια ηλικία; Στο σχολείο; Στις πανελλαδικές; Στην έλλειψη σχολικών βιβλιοθηκών;».
Το σημαντικό για τη συνομιλήτριά μας, μάλιστα, δεν είναι μόνον η φιλαναγνωσία, αλλά και η διατήρηση του αναγνωστικού κοινού… εφ’ όρου ζωής.
Η ποίηση επιμένει – και επιβιώνει
Παρά τις εμπορικές προκλήσεις, η ποίηση παραμένει σταθερά στο 30% της λογοτεχνικής παραγωγής, με 1.264 τίτλους μέσα στο 2024. Η επιμονή αυτή δεν είναι αμελητέα. Είναι προσωπική ανάγκη των συγγραφέων, εύκολη λύση για μικρούς εκδότες ή τεκμήριο πολιτιστικής ανθεκτικότητας;
Οι εκδότες δεν παύουν να είναι εμπορικές επιχειρήσεις, που είναι ανάγκη να επιβιώσουν.
Την ίδια στιγμή, κυριαρχούν εκδοτικοί οίκοι που ειδικεύονται στην ποίηση και τις μικρές φόρμες· συχνά με περιορισμένα τιράζ, χαμηλό κόστος παραγωγής και έντονη εξειδίκευση.
Η υπεύθυνη του BookPoint του ΟΣΔΕΛ μάς υπενθυμίζει ότι οι εκδότες δεν παύουν να είναι εμπορικές επιχειρήσεις, που είναι ανάγκη να επιβιώσουν. Αρα, η επιλογή των τίτλων συνδέεται και με αυτό τους το… άγχος.
Συγκέντρωση τίτλων σε λίγους εκδότες
Ενα επίσης εντυπωσιακό στατιστικό στοιχείο: το 45,78% της συνολικής παραγωγής προέρχεται από μόλις 35 εκδοτικούς οίκους, επί συνόλου 680 καταχωριστών εκδοτών στη βάση BookPoint του ΟΣΔΕΛ, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παρείχε η Μιρέλλα Μπατζιανιά. Οι μεγαλύτεροι από αυτούς είναι οι Πατάκης, Ψυχογιός, Μίνωας, Μεταίχμιο και Διόπτρα.
Μέση τιμή βιβλίου: πόσο κοστίζει η ανάγνωση;
Η μέση τιμή ενός βιβλίου στην Ελλάδα φέτος είναι 17,63 ευρώ – με αυξητική τάση. Οι μεγαλύτερες αυξήσεις καταγράφονται στα εκπαιδευτικά (+50% από το 2019), στα επιστημονικά (47,21 ευρώ) και στα παιδικά-εφηβικά (11,27 ευρώ).
Για τη Μιρέλλα Μπατζιανιά η τάση αυτή «είναι λογική και οι αυξήσεις είναι μικρές. Οι εκδότες έχουν απορροφήσει όλο το επιπλέον, βαρύ κόστος των προηγούμενων ετών –ας θυμηθούμε μόνο πόσο ακριβό έχει γίνει το χαρτί– και κάποια στιγμή αυτή η απορρόφηση έπρεπε να βγει και στην αγορά».
Η τάση αυτή είναι λογική και οι αυξήσεις είναι μικρές. Οι εκδότες έχουν απορροφήσει όλο το επιπλέον, βαρύ κόστος των προηγούμενων ετών.
Αυτό που επίσης έχει παρατηρηθεί και αξίζει να αναφερθεί είναι η μείωση των σελίδων των βιβλίων. Οπως μας μεταφέρεται χαρακτηριστικά, η… υπερηφάνεια για το «τούβλο» που διαβάζουμε έχει δώσει τη θέση της στα ολιγοσέλιδα βιβλία, στα πιο γρήγορα και ακαριαία, κάτι που αποδεικνύεται και από την αυξητική τάση στην έκδοση διηγημάτων που δεν απαιτούν χρόνο και, κυρίως, συγκέντρωση ίδια με εκείνη των πολυσέλιδων μυθιστορημάτων. Και αυτό δεν παρατηρείται μόνο στα βιβλία των ενηλίκων αλλά και στα παιδικά-εφηβικά. «Τέλος στα “Χάρι Πότερ” των 400 σελίδων», όπως λέγεται στην πιάτσα.
Η… υπερηφάνεια για το «τούβλο» που διαβάζουμε έχει δώσει τη θέση της στα ολιγοσέλιδα βιβλία, στα πιο γρήγορα και ακαριαία, κάτι που αποδεικνύεται και από την αυξητική τάση στην έκδοση διηγημάτων.
Παράλληλα, η αγορά παρατηρεί θεαματική αύξηση των εξειδικευμένων fan clubs –όπως η λογοτεχνία του φανταστικού– ενώ υπάρχει στροφή, αφού είμαστε εδώ και χρόνια στην εποχή της εικόνας, στα graphic novels, κάτι που επιτείνεται και από τους σπουδαίους Ελληνες εικονογράφους.
Το φαινόμενο των έργων «κοινής χρήσης»
Σχετικά Αρθρα
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αποτύπωση ενός λιγότερο συζητημένου φαινομένου: της μαζικής επανέκδοσης συγγραφέων που μπήκαν στο δημόσιο κτήμα (public domain). Το 2021, 22 διαφορετικοί εκδότες τύπωσαν 40 εκδόσεις του Τζορτζ Οργουελ. Το 2024, σειρά είχε ο Ευγένιος Ο’Νιλ. Πρόκειται για φαινόμενο εκδοτικής ευκολίας ή για ευκαιρία επαναφοράς κλασικών έργων στην κυκλοφορία; Υπάρχει ή θα έπρεπε να υπάρχει θεσμική στρατηγική αξιοποίησης αυτών των έργων, πέρα από την απλή αναπαραγωγή;
Είναι, πάντως, κοινό μυστικό όπως μας μεταφέρεται ότι ορισμένοι εκδότες περιμένουν σαν μάννα εξ ουρανού την απελευθέρωση δικαιωμάτων συγγραφέων (75 χρόνια από τον θάνατό τους) ώστε να τα εντάξουν στο παλμαρέ τους, γλιτώνοντας την πληρωμή δικαιωμάτων, έχοντας να καλύψουν μόνο τα έξοδα μετάφρασης και εκτύπωσης. Ταυτόχρονα, η ένταξη τίτλων-οροσήμων προσδίδει αίγλη, ενώ υπάρχουν εκδότες που χτίζουν την αρχική τους εικόνα μέσα από εκδόσεις βιβλίων που δεν έχουν δικαιώματα.
Η αξιοπιστία των δεδομένων
Η βάση δεδομένων BookPoint είναι η σπονδυλική στήλη της αποτύπωσης, με περισσότερες από 330.000 εγγραφές. Ωστόσο, τα δεδομένα βασίζονται κατά βάσιν στις δηλώσεις των εκδοτών. Πόσο επαρκής είναι αυτή η διαδικασία για να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα; Υπάρχει μηχανισμός επαλήθευσης ή διασταύρωσης;
Σύμφωνα με τη Μιρέλλα Μπατζιανιά, «παρότι η φόρμα είναι κοινή για όλους τους καταχωριστές, περί 680 τον αριθμό, υπάρχει διαφορετική αντίληψη μεταξύ τους για την κατηγοριοποίηση –π.χ. τι είναι εκπαιδευτικό και τι παιδαγωγικό βιβλίο– οπότε πρέπει να διασταυρώσουμε στη συνέχεια εάν η καταχώριση έχει γίνει σωστά, ώστε να φτάσουμε σε υψηλά επίπεδα αξιοπιστίας. Βασικός μας οδηγός είναι η διαδικασία απόδοσης δικαιωμάτων, όπου εκεί εντοπίζουμε και τα περισσότερα λάθη στις καταχωρίσεις εκ μέρους των εκδοτών».
Σε κάθε περίπτωση, όμως, ο βασικός παράγων, ο οποίος έχει τη δυνατότητα να δώσει πλήρη στοιχεία της βιβλιοπαραγωγής στην Ελλάδα με πάσα λεπτομέρεια, είναι η Εθνική Βιβλιοθήκη, στην οποία καταχωρίζεται κάθε τίτλος ώστε να λάβει ISBN. Τα μέχρι στιγμής δεδομένα έχουν δείξει ότι η ΕΒΕ υστερεί σε αυτό το σημείο, κάτι που φαίνεται πολύ καθαρά σε όσους έχουν συμμετάσχει στις επιτροπές των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας.
Αριθμοί χωρίς αφήγηση;
Η έκθεση του BookPoint του ΟΣΔΕΛ είναι μια σημαντική συμβολή στην τεκμηρίωση της ελληνικής βιβλιαγοράς. Προσφέρει καθαρούς αριθμούς, κατηγοριοποιημένα δεδομένα, δυνατότητα σύγκρισης. Αυτό που δεν προσφέρει –και δεν είναι εντέλει η αποστολή και η υποχρέωσή του– είναι η αφήγηση πίσω από τους αριθμούς: ποιος πληρώνει, ποιος διαβάζει και τι.
Μπορεί μια τέτοια έκθεση να λειτουργήσει ως αφετηρία πολιτιστικής πολιτικής; Ως εργαλείο ενίσχυσης; Ή απλώς ως καθρέφτης μιας αγοράς που αλλάζει, χωρίς να το λέει δυνατά; Φυσικά. Αρκεί οι φορείς που έχουν επωμιστεί τη χάραξη πολιτικής βιβλίου να χρησιμοποιήσουν ως εργαλείο τα εξαχθέντα δεδομένα.
