Τον Μάιο του 2012, ο Αμερικανός Μάικλ Σέρμερ ακολούθησε, μέσα σ’ ένα λεωφορείο που έβραζε από τη ζέστη, μια χαρούμενη συντροφιά Βρετανών οι οποίοι ταξίδευαν στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ προς αναζήτηση ΑΤΙΑ, εξωγήινων και συγκαλυμμένων από την αμερικανική κυβέρνηση υποθέσεων. Πολλά άκουσε εκείνες τις ημέρες: αστεία για τον ίδιο, αλλά πέρα για πέρα αληθινά και απολύτως σοβαρά για τους συνταξιδιώτες του. Μια γυναίκα τού αφηγήθηκε ταραγμένη ότι πορτοκαλιές μπάλες ενέργειας αιωρούνταν γύρω από το αυτοκίνητό της μια μέρα σε αυτοκινητόδρομο του Λος Αντζελες μέχρι που εμφανίστηκαν και τις καταδίωξαν ελικόπτερα των ειδικών αποστολών του στρατού. Ενας άνδρας τού περιέγραψε πώς μια πράσινη ακτίνα λέιζερ τον ακολουθούσε κάποιο βράδυ στη διάρκεια περιπάτου του στην αγγλική ύπαιθρο. Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο 70χρονος Αμερικανός συγγραφέας, καθηγητής Ιστορίας της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Τσάπμαν και εκδότης του περιοδικού Skeptic –«και Ελληνας κατά το ένα τέταρτο, από την πλευρά της μιας γιαγιάς μου»– ερχόταν σε επαφή με συνωμοσιολόγους. Εδώ και χρόνια, μελετά τις θεωρίες συνωμοσίας και τους μηχανισμούς μέσα από τους οποίους ακόμη και έξυπνοι ή και μορφωμένοι άνθρωποι τις υιοθετούν και τις διαδίδουν, κάνοντάς τες ακόμη πιο ανθεκτικές.
Τα στοιχεία που αναφέρει ο ίδιος στην «Κ» είναι εντυπωσιακά: «Περίπου το ένα τρίτο των Αμερικανών πιστεύει ότι ο Μπαράκ Ομπάμα δεν γεννήθηκε στις ΗΠΑ και άλλοι τόσοι ότι η 11η Σεπτεμβρίου ήταν “δουλειά από μέσα” της κυβέρνησης Μπους. Σχεδόν 10% έχουν την πεποίθηση πως η θεωρία των αεροψεκασμών για να δηλητηριάζονται ή να ναρκώνονται οι πολίτες είναι “απολύτως αληθινή” και 30% ότι είναι “μάλλον αληθινή” – συνολικά περισσότεροι από 100 εκατομμύρια Αμερικανοί δηλαδή. Για το 7% οι προσσεληνώσεις ήταν σκηνοθετημένες, ενώ 21% είναι βέβαιοι ότι το 1947 ένα εξωγήινο διαστημόπλοιο προσγειώθηκε στο Ρόσγουελ του Νέου Μεξικού και ότι όλες οι κυβερνήσεις έκτοτε το κρύβουν. Από το 1963 και μετά, τουλάχιστον οι μισοί Αμερικανοί έχουν πειστεί ότι περισσότερα του ενός άτομα υπήρξαν υπεύθυνα για τη δολοφονία του προέδρου Τζον Φ. Κέννεντι, με ανώτερο ποσοστό το 81% κατά τη δεκαετία του 1970 και χαμηλότερο το 61% τη δεκαετία του 2010».
Ποιος σκότωσε τον πρόεδρο
Στο βιβλίο του «Συνωμοσίες», που κυκλοφορεί αυτές τις ημέρες από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (σε μετάφραση Μιχάλη Λαλιώτη), ο Μάικλ Σέρμερ αναφέρεται εκτενώς στη «μητέρα όλων των θεωριών συνωμοσίας», όπως χαρακτηρίζει τη δολοφονία του Κένεντι, στις 22 Νοεμβρίου 1963. «Θεωρίες συνωμοσίας εμφανίστηκαν από την πρώτη στιγμή, όμως το ενδιαφέρον αναθερμάνθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ κλόνισε την εμπιστοσύνη των πολιτών στην κυβέρνηση. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1975, δόθηκε στη δημοσιότητα το γυρισμένο με κάμερα 8 χιλιοστών φιλμ του Εϊμπραμ Ζαπρούντερ, κι έτσι όλοι μπορούσαν πλέον να δουν ότι το κεφάλι του Κένεντι φαινόταν να τινάζεται προς τα πίσω και αριστερά, σαν η σφαίρα να είχε κατευθυνθεί από το ύψωμα με το γρασίδι στα δεξιά του και όχι από το κτίριο αποθήκευσης σχολικών βιβλίων του Τέξας, όπου βρισκόταν ο Οσβαλντ. Ετσι, το 1976, η κυβέρνηση αποφάσισε την αναψηλάφηση της υπόθεσης. Η αρμόδια επιτροπή της Βουλής των Αντιπροσώπων προσέλαβε 250 ερευνητές και δαπάνησε 5,5 εκατ. δολάρια, επιχειρώντας επί 30 μήνες να ερευνήσει εξονυχιστικά ποιος σκότωσε στ’ αλήθεια τον πρόεδρο. Με τη δημοσίευση μιας τεράστιας έκθεσης –12 τόμοι– η επιτροπή απεφάνθη πως ένοχος ήταν ο Οσβαλντ και μόνον. Ωστόσο, στο μυαλό του κοινού η υπόθεση δεν έχει κλείσει ακόμη».
Και μπορεί το συγκεκριμένο βιβλίο να γράφτηκε πριν από τις φετινές προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ, όμως οι πολιτικοί αναλυτές εκτιμούν ότι απολύτως ψευδείς ισχυρισμοί συνέβαλαν –με την αρωγή του Ελον Μασκ και της πλατφόρμας X– στο να γείρει η πλάστιγγα προς την πλευρά του Ντόναλντ Τραμπ: από τους «Αϊτινούς μετανάστες στο Σπρίνγκφιλντ που τρώνε γάτες και σκύλους» μέχρι τους «χιλιάδες μετανάστες που οι Δημοκρατικοί φέρνουν παράνομα στις ΗΠΑ, στις κρίσιμες πολιτείες, για την εκλογική μάχη». Ο Μάικλ Σέρμερ εκτιμά πως και σε αυτή την εκλογική αναμέτρηση συνέβη περίπου ό,τι και στην προηγούμενη, απέναντι στον Τζο Μπάιντεν, σε μεγαλύτερη όμως έκταση: «Για πολλούς από τους υποστηρικτές του Τραμπ, το τσουνάμι ψεμάτων που τεκμηριωμένα ξεστόμισε τα τελευταία χρόνια (σύμφωνα με ορισμένες μετρήσεις, υπολογίζονται σε τουλάχιστον 30.000, από το μέγεθος του πλήθους κατά την ορκωμοσία του το 2016 έως τους ισχυρισμούς του περί νοθείας στις εκλογές του 2020) δεν έχει καμία σημασία επειδή, για εκείνους, ο Τραμπ εκφράζει μια αλήθεια διαφορετικού τύπου: μια μυθική αλήθεια περί του βαθέος κράτους, το οποίο θα καταπολεμήσει, ή μια πολιτική αλήθεια για την άκρα Αριστερά στην οποία θα αντισταθεί».
«Για πολλούς υποστηρικτές του Τραμπ το τσουνάμι ψεμάτων που έχει ξεστομίσει δεν έχει σημασία, επειδή για εκείνους εκφράζει μια μυθική αλήθεια περί του βαθέος κράτους».
Οι θεωρίες συνωμοσίας ανέκαθεν ταλαιπωρούσαν τις κοινωνίες, αλλά ποτέ δεν είχαν τη δυνατότητα να διαδοθούν τόσο ευρέως και τόσο γρήγορα όσο σήμερα, χάρη στο Διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τι κάνει, όμως, ακόμη και λογικούς, έξυπνους ή και μορφωμένους ανθρώπους να πιστεύουν τόσο παράλογα πράγματα; Οπως αναλύει στο βιβλίο του ο κ. Σέρμερ, κατ’ αρχάς υπάρχει η διαμεσολαβημένη συνωμοσιολογία, όπου συγκεκριμένες θεωρίες συνωμοσίας συχνά λειτουργούν διαμεσολαβητικά για έναν άλλο τύπο αλήθειας. «Θα σας εξηγήσω τι εννοώ με ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: τη δίκη του Ο. Τζ. Σίμπσον, το 1995, για τη δολοφονία της πρώην συζύγου του Νικόλ Μπράουν Σίμπσον και του φίλου της Ρόναλντ Γκόλντμαν. Οποιος παρακολούθησε τις καθηλωτικές καταθέσεις δεν θα μπορούσε παρά να συμπεράνει ότι ο κατηγορούμενος ήταν ένοχος. Τα στοιχεία ήταν συντριπτικά. Και όμως, οι ένορκοι ψήφισαν υπέρ της αθώωσής του, επειδή η υπερασπιστική ομάδα του αντέτεινε μια πειστική θεωρία συνωμοσίας: ότι η αστυνομία είχε “φυτέψει” τα στοιχεία εις βάρος του. Μολονότι αυτό ουδέποτε αποδείχθηκε, επικράτησε η αίσθηση πως ορισμένοι από τους αστυνομικούς ήταν μάλλον ρατσιστές. Επίσης –κάτι ακόμη πιο σημαντικό– τις τελευταίες δεκαετίες πολλοί αστυνομικοί είχαν αποδεδειγμένα παρουσιάσει κατασκευασμένα στοιχεία προκειμένου να επιτύχουν την καταδίκη μαύρων κατηγορουμένων. Η υπερασπιστική γραμμή του Ο. Τζ. Σίμπσον, λοιπόν, απηχούσε ένα είδος βιωμένης αλήθειας για τους περισσότερους ενόρκους κι έτσι οδήγησε τελικά στην αθώωσή του».
Τεκμήριο αφοσίωσης
Ενα άλλο μεγάλο κομμάτι από την «πίτα» των θεωριών συνωμοσίας είναι η τριμπαλιστική συνωμοσιολογία, αυτή που εγκολπώνεται στοιχεία άλλων πεποιθήσεων, δογμάτων και παρεμφερών ή προγενέστερων θεωριών, τα οποία θεωρούνται θεμελιώδη συστατικά μιας φυλετικής, πολιτικής, θρησκευτικής, κοινωνικής ή ιδεολογικής ταυτότητας. «Ως εκ τούτου, οι συγκεκριμένες θεωρίες συνωμοσίας έχουν βαθιές ρίζες στην ιστορία και η πίστη σε αυτές αποτελεί τεκμήριο αφοσίωσης στην ίδια τη φυλή ή την ομάδα. Είναι κάτι σαν “σινιάλο αρετής”: είμαι τόσο αφοσιωμένος, που πιστεύω ακόμη και μια τρελή ιδέα», επισημαίνει ο Αμερικανός συγγραφέας. «Τέλος, υπάρχει και αυτό που αποκαλώ εποικοδομητική συνωμοσιολογία: συχνά είναι καλύτερο να υποθέτει κανείς ότι μια θεωρία συνωμοσίας είναι αληθινή ενώ δεν είναι, παρά να υποθέτει ότι δεν είναι αληθινή και να αποδεικνύεται ότι είναι. Οι δολοφονίες του Ιούλιου Καίσαρα και του Αβραάμ Λίνκολν αναμφίβολα έγιναν κατόπιν συνωμοσιών, όπως επίσης το Γουότεργκεϊτ και η υπόθεση Ιράν-Κόντρας. Μπορεί η θεωρία συνωμοσίας περί νοθείας εις βάρος του Ντόναλντ Τραμπ στις προεδρικές εκλογές του 2020 να μην πήγε καλά, όμως εκλογικές ανωμαλίες έχουν σημειωθεί καθ’ όλη τη διάρκεια της αμερικανικής ιστορίας· και σε παγκόσμιο επίπεδο η εκλογική νοθεία δεν είναι κάτι σπάνιο. Πιστεύει, αλήθεια, κανείς ότι ο Βλαντιμίρ Πούτιν στη Ρωσία και ο Σι Τζινπίνγκ στην Κίνα επανεκλέγονται νόμιμα εφ’ όρου ζωής;».
Εμβόλια και δημόσια υγεία
Ζητώ από τον Μάικλ Σέρμερ ένα σχόλιο για τις θεωρίες συνωμοσίας των αντιεμβολιαστών, στη διάρκεια της πανδημίας της COVID. «Ευτυχώς έχουν αρχίσει να εξασθενούν μετά την υποχώρηση της πανδημίας, αλλά θα ξαναβγούν στην επιφάνεια με την επόμενη: αυτό είναι τόσο σίγουρο όσο ότι ο ήλιος αύριο θα ανατείλει ξανά. Γι’ αυτό και πρέπει να τις αντιμετωπίσουμε προληπτικά: με έγκυρη ενημέρωση, ειλικρίνεια και διαφάνεια σε ό,τι αφορά τη δημόσια υγεία». Αλλωστε, δεν είναι μόνο ο κορωνοϊός που προκάλεσε μια πλημμυρίδα φημών. «Το 20,68% των Αμερικανών πιστεύει ακράδαντα ότι οι πολιτικές και ιατρικές ελίτ κρύβουν την αλήθεια για τον επιβλαβή ρόλο των εμβολίων γενικότερα στην πρόκληση αυτισμού στα παιδιά. Και το 24,34% δεν είναι βέβαιοι, όμως το θεωρούν πολύ πιθανό».
Ο ίδιος πώς έγινε σκεπτικιστής; «Οταν συνειδητοποίησα ότι πολλά από όσα πίστευα για το υπερφυσικό (θρησκεία) και το παραφυσικό (λαϊκή κουλτούρα, παράδοση) ήταν είτε ψευδή είτε αναπόδεικτα. Στη διάρκεια των σπουδών μου συνειδητοποίησα ότι η καλύτερη μέθοδος που αναπτύχθηκε ποτέ για να προσδιορίσει τι μπορεί να είναι αληθινό και τι όχι είναι ο ορθολογισμός και η επιστημονική ματιά. Και, ναι, το παραδέχομαι, όταν ήμουν είκοσι ετών πίστευα, ως καλός χριστιανός, ότι ο Ιησούς είχε αναστηθεί ή ότι ο Γιούρι Γκέλερ μπορούσε να λυγίζει κουτάλια μόνο με τη δύναμη του μυαλού του, όμως, μεγαλώνοντας και εξετάζοντας αυτές τις πεποιθήσεις μέσα από το πρίσμα της επιστήμης, γινόμουν ολοένα και πιο δύσπιστος».
